Дар даврони истиқлол бо роҳнамоӣ ва ибтикори Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҷиҳати арҷгузорӣ ва бузургдошти фарзандони барӯманди миллат корҳои шоистае анҷом дода мешавад. Дастури Пешвои муаззами миллат дар бораи нашри “Шоҳнома”-и безаволи Абулқосим Фирдавсӣ ва ба ҳар оила тақдим намудани он аз ҷумлаи ин ибтикороти ватандӯстона ба хотири тақвияти худшиносии миллат аст.

Ба ин муносибат ва ҷашни бузурги 35- солагии истиқлоли давлатии кишвар мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатии шаҳри Панҷакент бо дастури муовини аввали раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, раиси вилояти Суғд, муҳтарам Раҷаббой Аҳмадзода барои азнавсозии гулгашт ва муҷассамаи Абулқосим Фирдавсӣ, ки дар даромадгҳи шарқии шаҳр ҷойгир аст, тасмим гирифт.

Тибқи лоиҳаи ангоравӣ бунёди боғи фарҳангию фароғатии Абулқосим Фирдавсӣ дар буриши хиёбони Рӯдакӣ ва кӯчаи Саъдии Шерозии шаҳр дар масоҳати 7600 метри мураббаъ бо тарҳи нав пешбинӣ шуда, ба назар чун асбоби мусиқии торро мемонад.

Боғ аз майдони пазироӣ оғоз шуда, бинандагон тавассути дарвозаи мӯҳташам, бо баландии 8 ва дарозии 14 метр бо услуби меъмории миллӣ ва бо сутунпояҳои бузурги мармарин,нақшу ороиши миллӣ, намои муҷассамаҳои паҳлавонони достонҳои безаволи “Шоҳнома”- тимсоли нигоҳбони сулҳу суботи Ватан аз қаҳрамонҳои достони безаволи «Шоҳнома» хоҳад буд, ворид мешаванд.

Дар қисмати болои дарвоза навиштаҷоти Боғи Абулқосим Фирдавсӣ бо ҳуруфи тоҷикӣ-кириллӣ ва форсӣ ҳаккокӣ мешавад. Роҳрави асосии боғ бо паҳноии 8 метр ва дарозии 75 метр бо нақшу нигори миллӣ аз сангҳои ороишии ватанӣ гулчинӣ шуда, аз даромадгоҳи боғ то ба майдон тӯл мекашад.

Дар лоиҳа бунёди майдони даврашакл бо ҳудуди 30 метр ва сутунҳои гаронҳаҷми болордор бо рупӯш аз сангҳои мармарини ватанӣ ба назар гирифта шудааст.

Болотар аз майдони мазкур муҷассамаи Абулқосим Фирдавсӣ бо баландии 5,5 метр қомат меафрозад. Баландии зерпояи муҷассама 6,2 метр буда, дар паҳноии 3,4 метр бо сутунҳои зебо бо тарҳи таърихӣ ва навиштаҷоти Абулқосим Фирдавсӣ бо ду забон пешбинӣ гардидааст.

Дар паси муҷассама деворнигораҳо бо баландии мухталиф - аз 2,5 то ва 3,5 метр бо дарозии 34 метр барелеф-нигораҳо аз намунаҳои саҳнаҳои достони безаволи «Шоҳнома» ва ашъори шоир дарҷ мешавад. Аз қисмати чапи муҷассама бошад, муҷассамае аз разми Рустам бо Сӯҳроб аз достони ҳамноми «Шоҳнома» гузошта, дар қисмати дигари боғ ду ҳайкали аспи саманд чун тимсоли аспи Рахш ва дигар аспони ҷангии дар ин асари безавол тасвиршуда, гузошта мешавад.

Дар атрофи муҷассама фаввораҳои зебо бо нишастгоҳҳои чӯбину мармарин ва сӯҳбаткадаи бузурги мармарин барои қироати «Шоҳнома», яъне «Шоҳномахонӣ», ба инобат гирифта шудааст.

Дар лоиҳаи боғ ҳамчунин чароғпояҳои хурду бузург,кабудизоркунӣ, шинонидани дарахтони ороишии ҳамешасабз, гулҳои мавсимӣ,курсиҳои нишаст, роҳравщо, фаввораҳои хурди обнӯшӣ, даромадгоҳҳои хурди гулпӯш, қуттиҳои партов, гулдонхо, панҷараҳои филизии иҳотавӣ, пандусҳо-роҳравҳои махсус барои одамони маҳдудҳаракат, обпошҳои худкор ва ғайра пешбинӣ гардидааст.

Ҳамаи ин дар маҷмуъ як ансамбли ягонаи меъморӣ –фарҳангӣ-маърифатиро ташкил медиҳад ва бо бунёди он ба рӯҳи бузурги муаллифи “Шоҳнома”-и безавол чун тимсоли дӯст доштани Меҳан, ҳифзи марзу буми муқаддаси он, боло бурдани эҳсоси худшиносию ватандӯстӣ ва хидмати мондагори Пешвои муаззами миллат дар роҳи эҳё ва бузургдошти таърихи ғановатманди миллат арҷ гузошта мешавад.

Аз корбарони саҳифа ва сомонаи мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатии шаҳр, ҳамдиёрон, аҳли фарҳангу зиёи кишвар хоҳиш мекунем, ки фикру мулоҳиза ва пешниҳодҳои худро дар ин бора ба хотири такмили ин лоиҳаи ангоравӣ аз ҷониби муаллифи лоиҳа – ширкати лоиҳакашии “Мусаввир”, аз тариқи ин саҳифаю сомона иброз намоянд.

Бо ибтикор ва пуштибонии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон соли равон нӯҳ ёдгории “Долони Зарафшон- Қароқум” ба Феҳристи мероси башарии ЮНЕСКО шомил шуд, ки шаҳраки Санҷаршоҳ воқеъ дар қисмати болои деҳаи Сӯҷинаи шаҳри Панҷакент яке аз онҳост.

Раиси шаҳр Абдухолиқ Холиқзода ҳагоми сафари корӣ ба Ҷамоати деҳоти Сӯҷина аз ин ёдгории таърихӣ дидан намуд. Иттилоъ дода шуд, ки таҳқиқи аввалияи ёдгорӣ солҳои чилуми асри гузашта шурӯъ шуда, баъди ба истиқлол расидани кишвар идома ёфт. Дар натиҷаи ҳафриёт боқимондаҳои қалъаи мудофиавӣ, ҳуҷраҳо, дастхати матни арабӣ, куртаи кӯдакона ва дигар ашё ба даст омад, ки олимон онҳоро нодир шуморида, баҳои баланд додаанд.

Маҳз нодирияти ин шаҳрак, маводи пурқимати бозёфтшуда , мавқеи он дар илми бостоншиносии тоҷик ва минтақа имкон дод, ки ин ёдгорӣ дар қатори 9 ёдгории Ҷумҳурии Тоҷикистон ба номинаи ёдгориҳои ЮНЕСКО таҳти унвони «Роҳи Абрешим: Долони Зарафшон-Қароқум» шомил гардад.

Ҳангоми боздид оид ба ҳифзи ёдгории мазкур, таҳқиқи минбаъда ва ба хатсайри сайёҳӣ ворид намудани он ибрози назар карда шуд.

Мақбараи Хоҷа Муҳаммади Башоро дар қисмати шимоли деҳаи Мазори шариф, дар ҳамвории пояи теппа ҷойгир буда, мутобиқи гуфтаи муаррихон соли 743-и ҳиҷрӣ, мутобиқ ба солҳои 1342-1343-и милодӣ бунёд шуда, баъдан дар асри понздаҳи милод сохтмони қисматҳои он идома ёфтааст. Ба саҳни мақбара, ки сангҳои носуфта чида шудааст, бо ду роҳ- зинапояи барози теппа ва роҳи ҳамвори қисмати шарқӣ баромадан мумкин аст. Қисмати болои мақбараро ҷангали анбӯҳи дарахтони бисёрсолаи бурс иҳота карда, ба шаҳомати он афзудааст.

Тарҳи меъморӣ ва ороиши мақбараро муҳақиқон, шарқшиносону бостоншиносони номвар чун А. Семёнов, Е. Массон, Б. Маршак, Б.Засипкин, В. Воронина, меъмор Л. Бретанитский дар солҳои гуногун таҳқиқ намуда, онро дар Осиёи Миёна нодир шуморидаанд. Маҳз ҳамин тарҳу ороиши нодир боиси ба Феҳристи мероси башарӣ шомил намудани ин ёдгорӣ гардидааст.

Олимон дар тарҳи меъморию ороиши мақбара нақшҳои ҳандасии пештоқ- даромадгоҳи онро, ки аз лой дар шакли ҳандасӣ, рустанӣ ва хатотӣ бо усули насх ва куфӣ оятҳои қуръонӣ хаттотӣ шуда, аз тарафи рост оғоз гардида, то анҷоми тарафи чап идома меёбад,хеле арзишманд ва нодир арзёбӣ намудаанд. Тибқи фарзияҳо наҷҷорони мақбара ин хаттотиву ороишотро бо лои хом сохта, пасон дар ҷояш бо усуле, ки ҳанӯз асрораш нокушуда аст, пухтаанд. Дар акси ҳол он бо таъсири муҳит наметавонист асрҳо боқӣ бимонад.

Дар охири ин намунаи наҷҷорию хаттотии олӣ ва нодир байти зайл, ки ба ҳисоби абҷад санаи бунёди биноро нишон медиҳад (соли 741 – и ҳиҷрӣ баробар ба 1342 – 1343-и мелод) баъди гузашти асрҳо имрӯз низ аз зебою хоно боқӣ мондааст, мехонед ва лаззат мебаред:

Ҳар ки моро кунад ба некӣ ёд,

Номаш андар ҷаҳон ба некӣ бод!

Дар пешорӯи даромадгоҳ, зери суфа чанд сағона бо боқимондаи устухонҳои одамон низ маҳфуз мондаанд. Намунаи чунин сағонаҳоро дар дохили мақбараи шайхҳо ва ашхоси машҳури олами ислом, аз ҷумла Шайх Фахриддин дар деҳаи Пои мазори ноҳияи Айнӣ дидан мумкин аст.

Ҳамчунин дар қисмати рости толори гунбаздори чоркунҷа чанд қабр, ки шояд аз наздикони мадфун аст, боқӣ мондаанд, ки катибасангҳои бо хати зебо ва гулмонанд орододашудаи онҳо аз ҳунари воло ва нодири гузаштагонамон башорат медиҳанд.

Муҳақиқон бар онанд, ки толори мурабаъшакли даромадгоҳи мақбара, ки дорои меҳроби зебо аст, шояд замоне масҷид ҳам будааст. Баъдан, дар ду тарафи ин толор- масҷид биноҳои дигар, аз ҷумла пас аз фавти нафаре, ки номашро гирифтаст, биноҳои дигар, аз ҷумла толор бо қабри бузугҳаҷми Муҳаммад Башоро илова шуда, он дигар то рӯзҳои мо чун макони зиёрат ва намунаи олии меъмории тоҷикон боқӣ мондааст.

Дар маркази толори асосӣ чӯби бузурги бурс, ки аз фарш то гунбад тӯл кашидааст, низ бинандагонро ба ҳайрат мегузорад. Фарзияҳо дар бораи он ки ин танаи дарахти бурсе, ки ин ҷо то замони бунёди мақбара сабз будааст ва ё чун нардбон барои бунёди гунбаз хидмат кардааст, низ роиҷ аст. Дар Теҳрон то ҳанӯз дарахтони бузурге, ки дар дохили биноҳо сабз нигоҳ дошта, болои боми онҳо соя меафкананд, ба чашм мерасанд. Ҳамчунин муҳақиқон ба анъанаи тоисломии муқаддас донистани дарахтон низ ишора кардаанд, ки имрӯз низ дар баъзе минтақаҳо боқӣ мондааст.

Чун анъана ба мисли дигар зиёратгоҳҳо атрофи мақбараи Муҳаммад Башоро низ мавзеъҳои тибқи ривоятҳо муқаддас пайдо шудаанд. Чашмаи ният, ки обашро шифобахш медонанд, Қадамҷой ва санге, ки гӯё Хоҷа Муҳаммад Башоро аспашро баставу онҷо истироҳат кардааст, аз ҳамин қабил ҳастанд.

Бино ба маълумоти муаррихон, мақбараи мазкур баъди мақбараи Исмоили Сомонӣ дар Бухоро қадимтарин чунин ёдгорӣ дар минтақа буда, дар дохили худ на танҳо оромгоҳи Хоҷа Муҳаммад Башоро, балки пештоқи пурнақшу нигор, сангҳои дорои катиба, хона ва ҳуҷраҳои дарунбадарун, чиллахона ва қабрҳои шахсиятҳои маъруфи он замонро дар худ ғунҷондааст. Бинои мазкур ба ҷуз аз аҳамияти фарҳангӣ доштан, инчунин, санъати меъмории гузаштагони моро аз бисёр ҷиҳат рӯшан мекунад ва бозгӯи рушди ҳунарҳои меъморӣ, гилкорӣ, катибанависӣ ва хушнависии гузаштагони мо мебошад. Яъне, мақбараи Хоҷа Муҳаммад Башоро натанҳо ба сабаби шахсияту ҷойгоҳи ӯ дар олами ислом, балки бо тарҳи меъмории худ, ки дар Осиёи Марказӣ нодир аст, низ диққати сайёҳону зоиринро ҷалб кардааст.

Ин дар ҳолест, ки ба назари муҳаққиқон қисмате аз нақшу нигори деворҳои мақбара ба асари таъмиру таҷдиди ғайриҳирфаии собиқа зери қабати андоваҳо монда, имрӯз таҳқиқ намудани онҳо душвор аст. Ба Феҳристи мероси башарии ЮНЕСКО ворид шудани ин намунаи нодири ёдгории меъмории тоҷикон барои ба таври ҳирфаӣ таъмиру таҷдид намудан, рӯшод сохтани симои аслии нақшу нигори пинҳонмондаи он мусоидат хоҳад кард.

Бобо Солеҳзода

Дафтари матбуоти раиси шаҳри Панҷакент

Дар қатори нӯҳ ёдгории таърихии Долони Зарафшон- Қароқум, ки бо дастгирии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон имсол ба Феҳристи мероси башарии созмони ЮНЕСКО шомил шуд, низоми обёрии Тӯхсанкорез низ ҳаст, ки он то оғози асри нуздаҳ бо номи корези Фарметан машҳур буд. Дар маълумотномаи ЮНЕСКО низ он бо ду ном- Тӯхсанкорез ва Фарметан, сабт шудааст.

Воқеан, кишоварзӣ аз нахустин пешаҳое буда, ки 5500 -сол муқаддам гузаштагони ин сарзамин ба он шуғл меварзиданд ва дар ҳамин замина бостоншиносон Саразмро оғози маданияти кишоварзӣ, ҳунармандӣ ва шаҳрсозӣ унвон кардаанд. Наврӯзу Тиргону Меҳргон ва Сада – ҷашнҳои миллии мардуми ориёӣ низ, реша ба фаслҳои сол ва кишоварзӣ доранд.

Бунёди каналу ҷӯйбор, иншооти мураккаби обёрӣ чун нақбҳои обгузару корезҳо аз муҳимтарин пешаҳои кишоварзони қадим- сокинони водии Зарафшон ва хоса ҳудуди имрӯзаи Панҷакент будааст. Бостоншинос, номзади илми таърих Усмон Эшонқулов дар рисолаи арзишманди “Таърихи маданияти кишоварзӣ дар Суғди Кӯҳӣ.

Аз аҳди қадим то ибтидои асри ХХ”( Душанбе, “Анҷумани Деваштич”,2007) даҳҳо ҷӯю канал, корезу нақбҳои обгузари аҳди қадимро дар ҳудуди шаҳри Панҷакент ба риштаи таҳқиқ кашидааст, ки иншооти обёрии аҳди биринҷӣ дар Саразм(асрҳои 5-3-и то милод),Ҷӯи Саразм(асрҳои 5-6-и милод), канали Варагсар(асрҳои охири то милод ва оғози давраи милод)- нахустин намунаи бунёди корез, Ҷӯи кофир, Ҷӯи Хамиртеппа, канали Эшони Алӣ, Тӯпхона, корези Таги камар, корези Қавола, Ҷӯи калон,Ҷӯи дам, канал- корези Ҷонруд,корезҳои Санги сӯрох, Мармар,Эшон ва даҳҳо иншооти обёрии дигар аз ҷумлаи онҳо мебошанд.

Корези Фарметан( Тӯхсанкорез) яке аз ҳамин гуна иншооти обёрии бунёднамудаи тоҷикон ва намунаи олии ҳунари муҳандисӣ- кишоварзии асрҳои 6-8( М. Якубовский) ва аҳди Сомониён( У. Эшонқулов) аст,ки баъдан бо номи Тӯхсанкорез ёд мешавад. Он дар 12 километрии шаҳри Панҷакент ҷойгир буда, аз қисмати ҷануби деҳаи Чорбоғ оғоз шуда, дар ҳудуди имрӯзаи Ҷамоати деҳоти Сӯҷина то шаҳри Панҷакент ба масофаи 18 километр идома доштааст.

Канал- корези Фарметан аз се қисмат иборат буда, қисмати аввал аз сарбанди дарёи Моғиён оғоз мегардад , қисмати дуюм- корез, ба масофаи 3,2 километр тӯл мекашад ва қисмати охир, ки об аз корез ба маҷрои кушод мебарояд. Ҳамчунин дар мавзеи канали Фарметан, муҳаққиқон дар тарафи ҷанубу ғарбии деҳа Сӯфиёни имрӯза боқимондаҳои боз се иншооти обёрӣ- Ҷонрӯд, Фарметан ва Мармарро низ муайян намудаанд. Ба ин тартиб канал-корези Фарметан як маҷмӯи иншооти обёриро дар он замон ташкил медодааст.

Дар бораи замони бунёди Фарметан назари олимон яксон нест. Усмон Эшонқулов, ки иншооти обёрии ҳудуди кӯҳистони водии Зарафшонро бевосита дидаю таҳқиқ намудааст, онро ба аҳди Сомониён марбут медонад. Топограф ва сайёҳи ҳарбии Руссияи подшоҳӣ А. Федченко, ки шоҳиди барқаросозии маҷрои канал будааст ва сайёҳу этнограф Г. Андраненко низ сохтмони онро 900-950 сол қабл гуфтаанд. Ба навиштаи ахирӣ корез баъди 300 соли ба асари ҳуҷуми аҷнабиёни саҳроӣ корношоям гардидан, солҳои 1871- 1872 бо пешниҳод ва шояд ёрии молии Умар Аҳмад ном шахс бо роҳбарии Мулло Карим, ки аз ашхоси шинохтаи Панҷакент маҳсуб мешудааст, бо ҷалби 150 нафар коргар тӯли даҳ моҳ барқарор карда шудааст. Шояд ба ҳамин хотир ва мусоидат ҷиҳати обёрии минтақа генерал- губернатори Тошканд К. П. Кауфман ҳангоми боздид аз Панҷакент ба ӯ хилъат тӯҳфа намудааст. Шарқшиносу бостоншинос М. Якубовский бошад бунёди Фарметанро ба асрҳо 6-8 мансуб донистааст.

Ҳанӯз соли 1940 устод Садриддин Айнӣ дар очерки “Тӯхсанкорез” бунёди шаҳри Панҷакенти қадимро ба сохта шудани чунин иншооти обёрӣ мансуб донистааст (он замон ҳанӯз шаҳраки асрҳои 5-8 Санҷаршоҳ кашф нашуда буд).

Барҳақ, бе манбаи об барои истеъмол ва обёрӣ он замон низ бунёди шаҳрҳое чун Панҷакент ва Санҷаршоҳ, дигар маҳалҳои аҳолинишини минтақа ғайриимкон буд. Аз ин хотир бунёди каналу ҷӯйбор, корезу нақби обгузар ҷузъи муҳими ҳаёти гузаштагони он дониста мешуд. Дар ин кор ниёкони мо дорои маҳорати баланди муҳандисӣ ва дониши васеи илми табииёт буданашонро собит намудаанд.

Одатан корезҳоро барои аз зери замин баровардани об истифода мекарданд. Ба фарқ аз ин усули маъмулии дастрасӣ ба манбаи об, гузаштагони мо дар маҷрои дарёи Моғиён сарбанд сохта, обро то оғози баландиҳо бо ҷӯйбори бузург бурда, пасон аз зери онҳо корез кофта, то ҳамвориҳо кашидаанд.

Инро устод Айни дар очерки ёдшуда чунин ба риштаи тасвир кашидааст: “ Сохтмони Тӯқсанкориз яке аз он сохтмонҳои таърихист, ки бинандаро ба ҳайрат меандозад: мардуми меҳнатдӯсти тоҷик дар боли кӯҳҳо, ки тамоман санганд ва як гард хок барои дору ҳам ёфт намешавад, дар масофаи якуним километр ( он замон ҳанӯз собит нашуда буд, ки масофаи корезҳо аз се км. бештар аст) навад чоҳро қатор кандаанд.

Чуқурии ин чоҳҳо дар даромадгоҳи ҷӯи корез аз 5-6 метр зиёд набошад ҳам, нисбат ба баландии кӯҳ афтодани мавқеи чоҳканӣ чуқурии он ҳам зиёд мешавад, ба дараҷае, ки чуқурии чоҳҳои миёнаи кӯҳро сад метр тахмин кардан мумкин аст... Тарафи илмиаш аз ин ҳам душвортар аст: ҷои обдаро ва оббаро, ҳам сар то сари обраҳа, ки тамоман аз таги кӯҳ мегузарад, бояд чунон андоза гирифта мешуданд, ки об дар ягон ҷо банд нашуда аз он роҳ гузарад."

Баъдан муҳақиқон маҷрои канал- корези Фарметан ва боқимондаҳои 15 корезро таҳқиқ намуда, ба хулоса омаданд, ки корез аз пояи нишебии рости теппа оғоз шуда, нахуст ба масофаи 700 метр аз шарқ ба ғарб тӯл кашида, баъдан ба ҷониби шимол то расидан ба ҳамворӣ 2,5 километр масофа дорад.

Масоҳати корезҳо 1,2-1,8 метр буда, умқи онҳо дар қисмати аввал аз 5 то 40 ва дар қисмати дуюм аз 26 то 3 метр, масофаи байни корезҳо аз 8 то то 46 метр ва дарозии умумии канал 18 километр, ҷӯйҳои аз он обгиранда 4 ададро ташкил медодааст. Бо ҳисоби муҳандисони он замон меҳвари асосии корез тақрибан 120 дараҷа будааст ва ин имкон фароҳам меовард, ки об бе монеа дар корез ҷорӣ шавад.

Бо вуҷуди ин мардумро лозим меомад, ки ҳар сол корезҳоро аз таҳшину лойу қуму санг тоза намоянд. Устод Айнӣ инро чунин тасаввур намудааст: “дар ҳар чоҳ чор нафарро аз миёнашон ресмон баста, ба зер мефуроранд,ба онҳо каланд, бел, зоғнӯл, путк ва сатил медиҳанд. Онҳо аввал чоҳро тоза карда, лою сангашро ба сатилҳо андохта боло медиҳанд, баъд аз он ду нафарӣ дар ду тарафи чоҳ ба обраҳаи зеризаминӣ медароянд.

Дар он ҷо рост истода кор кардан мумкин нест, хам шуда ё гавак кашида санг мекананд, лой меғундоранд ва онҳоро ба сатил андохта гаваккашон оварда, аз таги чоҳ ба боло медиҳанд ва онҳое, ки дар лаби чоҳанд, сатилҳоро боло кашида,холӣ карда, пас мегардонанд.”

Табиист, ки заҳмати пуразоби кандан ва баъдан тоза кардани корезҳо боиси марги коргарон ҳам шудааст. Муҳақиқон дар теппаи атрофи канал қабристонеро пайдо намуданд, ки дар қисмати боқимондаи ду- се санги мармари рӯи қабр бо хати насх ва сулси арабӣ танҳо вожаҳои “... Ибни Аҳмад... ибни Муҳаммад... ҳиҷрон, андар даҳр”-ро хондан мумкин аст. Ин сангҳо ҳоло дар осорхонаи ҷумҳуриявии ба номи устод Рӯдакии шаҳри Панҷакент нигоҳдорӣ мешаванд.

Таърихи бунёди канал – корези Фарметан ва дигар иншооти обёрии Панҷакет аз ҷониби шарқшиносону бостоншиносон О. Смирнова, М. Якубовский, В. Лившитс, А. Исҳоқов ва аз ҳама бештару амиқтар У. Эшонқулов таҳқиқ шудааст.

Солҳои чилуми асри гузашта бо маҷрои Фарметани қадима аз дарёи Моғиён бо канали нави Тӯхсанкорез об ҷорӣ шуд, ки ҳазорҳо гектарро то имрӯз шодоб мегардонад.

Ҳайати муҳаққиқони созмони ЮНЕСКО ба маҷмааи низоми обёрии қадимаи Фарметан – Тӯхсанкорез чунин баҳо додаанд: “...он ягона иншооти обёрии оғози асримиёнагии Панҷакент буда, далели муътамади ҳунари ҷасуронаи муҳандисӣ дар таърихи кишоварзии тоҷикон маҳсуб мешавад ва бо масоҳати худ дар байни чунин иншооти обёрии Мовароуннаҳр то ва баъд аз асри Х ягона аст".

Бобо Солеҳзода.

Дафтари матбуоти раиси шаҳри Панҷакент

Тавре ҳамагон огоҳем, бо дастгирӣ ва мусоидати бевоситаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нӯҳ ёдгории Долони Зарафшон- Қароқум ба Феҳристи мероси башарии созмони ЮНЕСКО шомил шуд, ки панҷ адади он дар ҳудуди шаҳри Панҷакент воқеъ гардидаанд.

Қалъа ва ё шаҳраки Санҷаршоҳ- воқеъ дар 12 километрии шарқи шаҳри Панҷакент, дар паҳлӯи деҳаи Сӯҷина ва соҳили рости Моғиёндарё, аз ҷумлаи ин ёдгориҳои таърихӣ аст.

Матлаби дуввум аз силсилаи Ёдгориҳои Феҳристи мероси башарии ЮНЕСКО дар бораи Санҷаршоҳ аст.

Соли 1947. Давлати собиқи шуравӣ нав аз даҳшатноктарин ҷанги ҷаҳонӣ раҳо шудааст. Дар яке аз рӯзҳои тобистони ин сол экспедитсияи бостоншиносии Тоҷику Рус бо сарварии шарқшиносу бостоншиноси номвари рус Александр Якубовский дар заминаи мадорики аз Кӯҳи Муғ ёфтшуда ба таҳқиқи Панҷакенти Қадим ва дигар ёдгориҳои водии Зарафшон пардохт. Ва таваҷҷӯҳи бостоншиноси он замон ҷавони рус, баъдан шарқшинос ва сиккашиноси варзидаи Шӯравӣ Олга Ивановна Смирноваро теппае дар қисмати болои деҳаи Сӯҷина, ки мардум маҳал Санҷаршоҳ ном мебурданд, ҷалб намуд.

Таҳқиқи ибтидоии ёдгорӣ маҳз ҳамон сол шурӯъ шуд ва баъдан дар солҳои гуногун бостоншиносон Абдуллоҷон Исоқов ва Юсуфшоҳ Яъқубов он ҷо муддате ҳафриёти таҳқиқотӣ-ҷустуҷӯӣ анҷом доданд.

Бо ҳамин, то ба даврони истиқлол расидани Тоҷикистон ин ёдгорӣ дигар мавриди таваҷҷӯҳи ҷиддии бостоншиносон қарор нагирифт. Зиёда аз ин як қисмати ҳудуди он солҳои панҷоҳум ва ҳафтодуми асри гузашта, ҳамвор карда, ба боғу киштзор табдил дода шуд. Маҳз ба хотири пешгирии аз байн рафтани қалъаи Санҷаршоҳ, соли 1975 бостоншинос, ҳоло академик Юсуфшоҳ Ёқубов масъалаи ҳифзи онро ба миён гузошт ва соли 1980 иҷлосияи Шӯрои Олии РСС Тоҷикистон,даъвати нўҳум барои ҳифзи ин ва дигар ёдгориҳои таърихӣ қарор ба тасвиб расонид. Таъкиди ин нукта ба он хотир аст,ки маҳз ба шарофати ин тадобир қисмати муҳими ин ёдгории нодир ҳифз шуд ва имрӯз он ба Феҳристи мероси башарии ЮНЕСКО шомил гардид.

Бо ба даст омадани истиқлол таваҷҷӯҳи Пешвои миллат, Президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, Ҳукумати мамлакат ба таърихи ғановатманди миллат, таҳқиқи ёдгориҳои таърихӣ чун василаи муҳимтарини муаррифии кишвар, ҳифзи онҳо афзуд ва дар ҳамин замина соли 2001 гурӯҳи бостоншиносони тоҷик бо роҳбарии яке аз муаллифони ин матлаб (бостоншинос, номзади илми таърих, ходими калони илмии Пажуҳишгоҳи таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи Аҳмади Дониши АМИТ Шарофиддин Қурбонов) ва ҳамтоёни олмонии онҳо бо роҳбарии шарқшинос аз Донишгоҳи Гамбурги Олмон Герд Гропп корҳои ҳафриётӣ дар қисмати ҷанубу шарқии ёдгорӣ оғоз гардида, то соли 2003 идома ёфт.

Ҳафриёти мунтазами бостоншиносӣ аз соли 2008 ин ҷониб бо роҳбарии Шарофиддин Қурбонов ва дастгирии Фонди Ҷамъияти швейтсариягӣ оид ба таҳқиқоти ёдгориҳои Авруосиё шурӯъ гардида, то имруз пайваста идома меёбад. Дар ин муддат ба ҳафриёт олимон аз Ҷамъияти швейтсариягӣ оид ба таҳқиқоти Авруосиё, як зумра бостоншиносони ҷавон, донишҷӯёни Донишкадаи омӯзгории Тоҷикистон дар шаҳри Панҷакент ҷалб шуданд. Зимнан, бархе аз онҳо дар риштаи бостоншиносӣ таъқиқоти арзишманд анҷом дода, ҳоло дар муассисаҳои илмӣ- таҳқиқотӣ ва муассисаҳои олии таълимӣ фаъолият доранд. Ҳамин тавр метавон гуфт, ки ёдгории Санҷаршоҳ чун Панҷакенти Қадим ба як мактаби бостоншиносӣ ҷиҳати омода намудани мутахассиони маҳаллӣ табдил ёфтааст.

Ва маҳз натиҷаи ҳамин пажӯҳишҳо оид ба пайдоиш ва аҳамияти шаҳр- қалъаи Санҷаршоҳ дар илми бостоншиносӣ барои ба Феҳристи мероси башарии созмони ЮНЕСКО шомил намудани ин ёдгории нодири асрҳои 5-8-и милод заминаи боэътимод гузошт.

Таҳқиқотҳо собит намуданд, ки Санҷаршоҳ яке аз шаҳракҳои шарқии Суғди асримиёнагӣ - асрҳои 5-8 ва 9-и милодӣ буда, 5,5 гектар масоҳат дошта, то имрӯз қисматҳои асосии он – шаҳристон, кӯҳандиз ва бурҷи муҳофизатӣ мавриди таҳқиқ қарор гирифтанд.

Дар натиҷаи ҳафриёт дар қисматҳои гуногуни шаҳраки Санҷаршоҳ дар ҳашт бахши бостоншиносӣ ва хандақҳои таҳқиқотӣ ёдгориҳои зиёде ба даст омаданд. Аз ҷумлаи онҳо бурҷи муҳофизатии мудаввар мебошад, ки он дар қисмати шимолу ғарбии ёдгорӣ ҷойгир буда, соли 2008 бори нахуст аз ҷониби бостоншиносон аз зери хок озод карда шуд. Дар рафти ҳафриёт аз он маводҳои зиёди бостоншиносӣ ба даст омаданд, ки муҳимтарини онҳо дастхати арабӣ ва куртачаи кӯдакона мебошанд. Ҳафриёти соли 2011 дар доманаи шимолии бурҷ нишон дод, ки иншоотҳои нахустини он мутаалиқи асрҳои 5-6 милодӣ будаанд.

Дар натиҷаи ҳафриёт сафолпораҳои бисёре ёфт шуданд ва онҳо исботи онанд, ки дар ин ҳуҷраҳо бошандагони қалъа дар охири асри 5 ва аввали асри 6 муддате зиндагонӣ кардаанд .

Сафолпораҳои зикршуда аз рӯи таҳқиқ ва даврабандии зарфҳои сафолини Панҷакенти қадим, ки аз тарафи шодравон, доктори илмҳои таърих Борис Илич Маршак исбот гардидаанд, ба асри 5-и милод ё баъдтар аз он тааллуқ доранд. Метавон бо итминони комил тазаккур дод, ки бурҷи мазкур қабл аз кӯҳандиз сохта шудааст. Дар ҳамин ҳуҷраҳо нодиртарин бозёфти қалъаи Санҷаршоҳ- се дастхати арабии асрҳои 8-9, ба даст омад.

Зимнан, дар Осиёи Миёна, то имрӯз фақат як варақ дастхати ҳамин аср дар Қалъаи Муғи ноҳияи Айнӣ ёфт шуда, онро соли 1933, шарқшиноси маъруф, профессори Донишгоҳи Санкт-Петербург Александр Фрейман таҳқиқ карда буд. Дастхати ёфтшудаи Қалъаи Муғ дар байни ҳуҷҷатҳои бойгонии Деваштич пайдо гардида, чун аксари ҳуҷҷатҳои давраи паҳншавии дини ислом бо калимаи «Бисмиллоҳирраҳмонир-раҳим» оғоз гардидааст. Он аз 13 сатр иборат буда, бо хати кӯфии тезнавис навишта шудааст. Дастхатҳо мавриди омӯзиши хатшиносони АМИ Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор гирифтанд. Онҳо дар варақаҳои алоҳидаи аз пӯсти ҳайвонот омодашуда навишта, калимаҳои «Тавҳид», «Аллоҳу Халид», «Ал-Ҳақ», «Ал-Азим» хонда мешаванд. Дар дастхати дуюм номи «Масъуд» дучор мешавад ва шояд ин ҳуҷҷат мактуби сиёсие бошад.

Хати ҳуҷҷати дар Санҷаршоҳ ёфтшуда, ба хати мактуби бойгонии ихшиди Панҷекат Деваштич монандӣ дорад ва олимон онро ҳамсол медонанд. Ин ҳуҷҷат на танҳо барои Осиёи Миёна, балки барои тамоми олами ислом, яке аз қадимтарин бозёфтҳои хаттӣ ба шумор меравад ва дар илми бостоншиносии ҷаҳони аҳамияти хосро молик аст.

Боиси ифтихор аст, ки ҳамин гуна ҳуҷҷати нодир ва қиматбаҳо маҳз дар кишвари бостонии тоҷикон ёфт шудааст. Он барои омӯзиши таърихи миллати тоҷик дар давраҳои аввали паҳншавии дини ислом ва таърихи дини ислом ва алоқаҳои фарҳангии мардуми мо бо дигар мамолики мусулмонии асри 8 –и милодӣ маълумоти гаронбаҳо медиҳад.

Дар қисмати ҷанубу шарқии шаҳристони Санҷаршоҳ , ки солҳои 2001-2003 ва 2011-2015 мавриди таҳқиқ қарор гирифтанд, ҳуҷраҳои зиёди истиқоматӣ ва хоҷагидорӣ, хумдони сафолпазӣ, намунаҳои кардакории рӯйи чӯб ( дар чӯбпораҳои сӯхта) зафрҳои зиёди сафолин ба даст омаданд, ки онҳо хоси ёдгориҳои охири асри 7 ва аввали асри 8-и милод мебошанд.

Ҳафриёти девори ҷанубии ёдгорӣ нишон дод, ки биноҳо хеле хуб, дар баъзе қисматҳо то фарши ошёнаи дуюм, боқӣ мондаанд ва аз ҳунари волои бинокорию шаҳрсозии гузаштагони мо шаҳодат медиҳанд. Дар қисмати ҷанубу ғарбии шаҳристон ҳуҷраҳои хоҷагидорӣ ва дуввумин хумдони сафолпазӣ, сиккаҳои зиёд пайдо гардид, ки онҳо низ далели боризи рушди ҳунармандӣ дар ин шаҳр- қалъа мебошад. Дарёфт шудани 5 пораи оинаи биринҷӣ, ки аз шоҳаншоҳии Тани Чин ба инҷо ворид шудааст, аз равобити тиҷорати сокинони шаҳрак бо дигар шаҳрҳои атрофу акноф дарак медиҳад.

Муҳимтарин бозёфт дар ин ёдгорӣ бурҷи мудаввар дар қисмати шимолу шарқии шаҳристон аст ва он аз соли 2015 инҷониб ҳафриёт шуда, ду давраи сохтмониро дар бар мегиранд. Давраи аввал ба охири асри 7 ва аввали асри 8, давраи дуввум бошад ба асри 9 мутаалиқ аст. Натиҷаҳои ҳафриёт дар ин мавзеъи ёдгорӣ нишон доданд, ки дар давраи сохтмонии аввал, яъне нимаи аввали асри 8-и милод ин ҷо як қасри боҳашамате бунёд ёфта буд ва дар нимаи дуюми аср, дар натиҷаи сӯхтори шадид хароб гаштааст. Далели ин ёфт шудани чӯбпораҳои зиёди сӯхта аст, ки аксарашон кандакорӣ шудаанд. Дар кандакориҳои рӯйи чӯб нақшҳои наботӣ, ҳандасӣ ва бузҳои кӯҳи хуб таҷассум ёфтаанд, ки намунаи онҳоро дар кандакориҳои Панҷакенти қадиму Қалъаи Ҳисорак(н.Кӯҳистони Масчоҳ) ва қасри афшинҳои Истаравшан – Қаҳ-қаҳа (н. Шаҳристон) пайдо кардан мумкин аст. Ин далели мӯътамади робитаи шаҳраки Санҷаршоҳ бо дигар шаҳрҳои нимаи аввали асри 8-и милод мебошад.

Ҳамчунин солҳои 2016-2023 аз ҳуҷраҳои гуногуни қаср пораҳои деворнигораҳо пайдо гардиданд. Ин деворнигораҳо, деворҳои ғафс, ҳуҷраҳои барҳаво, гузаргоҳҳо ва долонҳои васеъ низ аз санъати волои меъморӣ ва ҳунари устоҳои чирадасти он, шаҳомати ин қаср дарак медиҳад. Эҳимоли зиёд меравад, ки қаср солҳои 740-ум сохта, дар сӯхтори азими солҳои 770-780 хароб гардидааст. Ҳафриёти минбаъда ба мо хулосаҳои ниҳоиро бо далоили нав фароҳам хоҳанд овард.

Маҳз нодирияти ин шаҳрак, маводи пурқимати ёфтшуда , мавқеи он дар илми бостоншиносии тоҷик ва минтақа имкон дод, ин ёдгорӣ дар қатори 9 ёдгории Ҷумҳурии Тоҷикистон ба номинаи ёдгориҳои ЮНЕСКО таҳти унвони «Роҳи Абрешим: Долони Зарафшон-Қароқум» шомил гардад.

Тадқиқоти минбаъдаи ёдгории асримиёнагии барвақтии Санҷаршоҳ барои дарки маданияти моддӣ, воқеаҳои ибтидои асри 8 ва баъдина метавонад боз ҳам далоили зиёдеро ба бостоншиносону муаррихон ва таҳқиқгарони маданияти ғанию рангини Суғдзамин фаро орад.

Ба Феҳристи мероси башарии ЮНЕСКО ворид гардидани ин ёдгории нодир масъулияти моро ҷиҳати ҳифзу нигоҳдории он барои ояндагон, ба ҷаҳониён, хоса ба сайёҳон муаррифӣ намудани ин шаҳр – қалъа бештар мегардонад. Дар ин роҳ қадами нахустин гузошта шуд ва бо дастгирии Вазорати фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон боқимондаҳои хонаҳои маскунии қалъаи Санҷаршоҳ соли равон болопӯш гардид. Умедворем, ки ин иқдоми шоиста минбаъд низ идома хоҳад ёфт.

Ва ниҳоят дар бораи номи ин ёдгории нодир. «Санҷаршоҳ» ё «Санҷартеппа» аз тарафи бошандагони имрӯзаи маҳал номгузорӣ шудааст ва он ба номи Султон Санҷар - Муиззиддин Абуҳорис Аҳмад ибни Маликшоҳи Салҷуқӣ (давраи ҳукмрониаш 1118-1157) робитае надорад. Таҳқиқи ин номвожа низ кори ояндаи олимони таърихи забон аст.

Шарофиддин Қурбонов,

бостоншинос, номзади илми таърих

Бобо Солеҳзода - рӯзноманигор.