2024-12-30 10:22:42
ҲУНАРВАРЕ АЗ ТАБОРИ ОЗОДАГОН
Бо таъкиди арҷгузорӣ ба хидматҳои мондагори аҳли фарҳангу ҳунар Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон иброз намудаанд, ки санъат аст, ки бо нури хеш роҳи мардумонро равшан сохта, боиси ҳастиву пойдории миллат, таърих, забон ва адабиёту фарҳанг гардидааст.
Дар ин радиф бо ибтикори мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатии шаҳри Панҷакент ва мусоидати мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатии вилояти Суғд 65-солагии Ҳунарманди шоистаи Тоҷикистон, шашмақомсарои маъруф, шодравон Олим Бобоев бо зиёрати марқади ӯ, баргузории конфронси илмӣ-амалӣ, маросими номгузории Кохи фарҳанги шаҳр ба номи ин овозхони мумтоз, пардабардорӣ аз рӯи лавҳаи ёдгорӣ ва нимпайкарааш дар даромадгоҳи ин кохи мӯҳташам, маҳфили фарҳангӣ таҳти унвони “Гулбонги “Шашмақом” бо иштироки санъатшиносон ва аҳли адабу фарҳанг ва ҳаводорони ҳунари нотакрораш аз пойтахти мамлакат- шаҳри Душанбе, маркази вилояти Суғд ва шаҳр баргузор шуд.
Дар суханронии раиси шаҳр Абдухолиқ Холиқзода, санъатшиносон, аз ҷумла Ҳунарпешаи халқии Тоҷикистон, барандаи ҷоизаи давлатии ба номи Рӯдакӣ, бастакори номвар Қудратулло Яҳёев, корманди шуъбаи санъатшиносии Академияи миллии илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон Сайдулло Убайдуллоев, раиси намояндагии Иттифоқи композиторони Тоҷикистон дар вилояти Суғд Назира Ғайбуллозода ва дигарон аз хидматҳои мондагори Олим Бобоев дар рушди “Шашмақом”, эҷоди оҳангҳои марғуб аз ҷониби ӯ, вижагиҳои сабку услуби овозхонӣ, интихоби матнҳо бар осори шоирони классик ва муосири тоҷику форс, муаррифии мусиқии классикии тоҷик дар озмуну ҳамоишҳои байналмилалии мусиқӣ, маъруфият дар байни ҳаводорони сершумор, мактаби овозхонииаш ва дигар ҷанбаҳои эҷодиёт ва шахсияти шодравон ёдоварӣ шуд.
Меҳмонон ва иштирокчиёни ҷашнвора иқдоми мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатии шаҳрро дар баргузории он ва нашри маҷмӯаи мақолаю ёддоштҳо дар бораи ин ҳунарманди нотакрор ва озодманишро бо номи “Ҳунарваре аз табори озодагон”, бо қарори Маҷлиси вакилони халқи вилояти Суғд ба номи Олим Бобоев номгузорӣ шудани Кохи фарҳанги шаҳрро иқдоми шоиста дар роҳи бузургдошти ҳунари овозхонию бастакории ӯ, арҷгузорӣ ба шоҳасари безаволи мусиқии “Шашмақом” унвон намуданд.
Таъкид шуд, ки ба василаи баргузории конфронс ва маҳфили адабӣ- фарҳангӣ бо ёдоварӣ аз зиндагинома ва ҳунари нотакрори Ҳунарпешаи шоистаи Тоҷикистон, шодравон Олим Бобоев, ҳамзамон арҷгузорӣ ба шоҳасари мондагори «Шашмаќом» ифода ёфта, аҳли ҷомеъа ба гиромидошт ва ҳифзи фарҳанги волои гузаштагон ҷалб карда мешавад.
Дар Кохи фарҳанги шаҳр,ки аз ин ба баъд номи хунёгари беҳамто Олим Бобоевро дорад, маҳфили ҷолиби ҳунарӣ бо бозхонии сурудҳои ӯ бо иштироки ҳунармандони номвари кишвар ва шаҳр баргузор шуд.
2024-12-09 08:07:08
«ҲАФТКӮЛ». Ҷоиз аст, ки ин мавзеи зебои Тоҷикистон ба Феҳристи мероси ҷаҳонии ЮНЕСКО пешниҳод гардад
ДУШАНБЕ, 07.12.2024
/АМИТ «Ховар»/. Дар кӯҳистони Тоҷикистон мавзеъҳое вуҷуд доранд, ки бо табиати
зебою нотакрор ҳар бинандаро ба ҳайрат меоранд. Яке аз чунин мавзеъҳои
биҳиштосо «Ҳафткӯл»-и нозанин аст, ки бо обҳои сарду фирӯзаранг ва манзараҳои
афсункораш дар иҳотаи кӯҳҳои барфпӯши Фону Зарафшон, дар оғӯши ҷангалу
марғзорҳои сабзу хуррам зери осмони нилгун доман густурдааст.
«Ҳафткӯл» – муъҷизаи
табиат
Дар
кӯҳҳои Фон беш аз 30 кӯли дорои обҳои софу сард мавҷуд буда, аз қуллаҳои
барфпӯши кӯҳӣ сарчашма мегиранд. Байни кӯҳҳои осмонбӯс «Ҳафткӯл» воқеъ
гардидааст, ки аз дигар кӯлҳо бо ранг ва манзараҳои афсонавиаш фарқ мекунад.
«Ҳафткӯл» яке аз зеботарин мавзеъҳои шимоли Тоҷикистон маҳсуб мешавад, ки бо
ҳафт кӯли рангорангаш сайёҳонро ҳайрон мекунад. Тобистони соли равон имкон
фароҳам омад, ки «Ҳафткӯл»и зебою афсонавиро, ки дар пояҳои кӯҳҳои баланду
пурбарфи дараи Шинг ҷойгир буда, беназир аст, тамошо намоям.
Водии
«Ҳафткӯл» маҷмуи кӯлҳое аст, ки ба ёдгориҳои беназири табиати Тоҷикистон дохил
буда, яке аз дигаре болотар ҷойгир шуда ва аз ҳамдигар зеботаранд. Ин аст, ки
тамошои кӯлҳои баландтар душвор аст, зеро роҳи он мушкилгузар буда, аз ибтидои
кӯли «Ҳазорчашма», ки дар баландии 2400 метр воқеъ аст, то анҷоми он тавассути
пайроҳаи борик давоми беш аз ним соат пиёда ҳаракат менамоед ва аз тамошои
зебоиҳои ин муъҷизаи табиат ангушти ҳайрат мегазед ва ҳатто хасташавиатонро
эҳсос наменамоед. «Ҳафткӯл» бо номи кӯлҳои «Марғузорӣ» низ машҳур аст. Сабаби
«Марғузор» ном гирифтани мавзеи Ҳафткӯл он аст, ки кӯли аз ҳама калонтарин дар
ин ҷо «Марғзор» ном дорад. Кӯлҳои «Марғузорӣ» — «Мижгон», «Соя», «Ҳушёр»,
«Хурдак», «Нофин», «Марғзор» ва «Ҳазорчашма» силсиламонанд буда, тавассути
водии фарохи дарёи Шинг ҷорӣ мешаванд.
Ривоятҳои халқӣ доир
ба «Ҳафткӯл»
Доир
ба пайдоиши «Ҳафткӯл» байни мардум ривоятҳое паҳн гардидаанд, ки яке аз онҳо
чунин аст:
Замоне
дар дараи Шинг марди оҳангаре сукунат дошт, ки соҳиби 7 духтари соҳибҷамол буд.
Рӯзе ҳокими ин мавзеъ духтари хурдии марди оҳангарро дида, шефтаи ҷамоли ӯ
мегардад. Падари духтар розӣ буд, ки ӯро ба никоҳи ҳоким дарорад, вале худи
духтар намехост, ки ҳамсари ин марди пиронсол гардад. Духтари зирак ба қарор
омад, ки барои ба шавҳар баромадан назди хостгорон шартҳои худро мегузорад,
зеро бовар дошт, ки ҳокими пир аз иҷрои шарти ӯ ҳеҷ гоҳ баромада наметавонад.
Аммо ҳокими солхӯрда шарти гузоштаи духтари марди оҳангарро дар муддати 40 рӯз
иҷро намуда, қасри зебои тиллоӣ месозад. Духтари ҷавон дигар чорае наёфта, дар
рӯзи тӯй бо пироҳани арӯсӣ худро аз боми қаср ба замин меафканад ва дар ҷойи
фавти ӯ кӯли Мижгон пайдо шуда, гӯё дигар кӯлҳо аз ашки хоҳарони ӯ ба вуҷуд
омадаанд.
Ривояти дигар: кӯҳҳо
пеши роҳи Шинги шӯхро бастанд
Тибқи
ривояти дигар, дарёчаи Шинг беҳад беқарору шӯх буда, ҳеҷ гоҳ намехоҳад байни
кӯҳҳо ором ҷорӣ шавад. Аммо ин ба кӯҳҳо писанд намеояд ва пеши роҳи дарёчаро
мебанданд ва ба дарёча лозим меояд, ки дар ҳафт ҷо таваққуф карда, баъдан ба
водӣ ҷорӣ шавад. Аз лиҳози илмӣ инро ба заминларза марбут медонанд, ки дар
натиҷа дар чанд ҷойи Шингдара кӯчиши кӯҳ ба амал меояд ва пеши роҳи дарёча
баста мешавад. Ин ҳодисаи табиӣ ба ҳодисаҳои кӯли Сарез ва Искандаркӯл шабоҳат
дорад, ки онҳо ҳам дар натиҷаи заминларза ба вуҷуд омадаанд.
Табиати афсонавии Шинг
қалби сайёҳонро тасхир намудааст
Табиати
зебою афсонавии водии Шинг қалби ҳар бинандаро беихтиёр тасхир менамояд. Дар ин
водӣ дар як вақт чанд фасли солро мушоҳида менамоед. Агар дар даромадгоҳи водӣ
фасли тобистон ҳукмфармоӣ дошта бошад, бо тай кардани масофаи зиёди роҳ шумо
худро дар оғӯши фасли баҳори сарсабз эҳсос менамоед. Дарахтон гӯё нав барг
намудаанд, бӯи муаттари гиёҳу растаниҳои шифобахш ба машом мерасад, тамошои
лолахасакҳои ёбоӣ ва дигар гулу буттаҳои табиати кӯҳистон, ки танҳо аз қабзаи
муғчаҳо раҳо ва шукуфо гардида, аз насими форами кӯҳистони Шинг мавҷ мезананд,
дидаҳоро равшан намуда, нуру зиё ато менамоянд. Ин аст, ки зебоиҳои афсункори
ин гӯшаи нотакрори табиати Тоҷикистон сайёҳону ҷаҳонгардонро аз давлатҳои
дурдасти ҷаҳон ба худ ҷалб намудаанд. Дар роҳ бо сайёҳони хориҷӣ рӯ ба рӯ
гардидем, ки савори дучарха саргарми тамошои қуллаҳои барпӯши каторкӯҳҳои Фону
Зарафшон буданд. Бархе аз онҳо дар канори кӯлҳои «Мижгон», «Ҳазорчашма» ва
«Марғзор» хайма зада, аз ҳавои тоза, манзараҳои нотакрори табиати кӯҳистони ин
водии афсонавӣ ва амвоҷи хурӯшони кӯлҳои «Марғузорӣ» кайфият мебардоштанд.
Сайёҳон аз «Ҳафткӯл» ба «Кӯли калон» ва «Искандаркӯл» сафар
мекунанд
«Дар
атрофи кӯлҳои водӣ барои сайёҳон бошишгоҳҳо бунёд гардидаанд, ки ба рушди
туризм мусоидат менамоянд»,-мегӯяд роҳбари ширкати сайёҳии «Ҳафткӯл» Шодмонқул
Сангинов. То ба ин мавзеъ роҳи мошингард бунёд шудааст. Дар бисёр маврид
сайёҳон бо нақлиёти сабукрав то «Ҳафткӯл» омада, аз ҳамин ҷо имкон доранд ба
дигар хатсайрҳои сайёҳӣ, аз ҷумла тавассути ағбаи Товасанг ба «Кӯли калон»,
«Искандаркӯл» ва дигар самтҳо сафар кунанд. Ба «Ҳафткӯл» аз самти шимол 4
дарёчаи шӯх ҷорӣ мешавад, ки ҳар яке то 10 километр дарозӣ дорад.
«Мижгон»- арӯси
нозанини Шинг
«Мижгон»
бо зебоӣ ва ранги ғайриодии обаш аз дигар кӯлҳо тафовут дорад. Ин кӯл аз
дарёчаи пуртӯғёни Шинг сарчашма мегирад. «Мижгон» бо ранги ғайриодии обаш, ки
осмонӣ аст, хеле зебо аст. Вақте ки дарёи саркаши Шинг ба кӯл ворид гардида,
ором мешавад, оби он ба худ ранги кабуд ва бунафш мегирад. Ин кӯл аз ҷиҳати
шакл ба мижгон шабоҳат дорад. Обаш нисбат ба кӯлҳои баъдӣ садрангу хеле соф
аст. Вобаста ба вазъи боду ҳаво ранги бунафш, нилобии сурх, кабуд ва дигар рангҳоро
низ ба худ мегирад. «Мижгон» дар поёноби дарёи Шинг аз сатҳи баҳр дар баландии
1598 метр воқеъ буда, ҷуқуриаш 20 метр аст ва он дар 0,05 километри мураббаъ
доман густурдааст. Дар атрофи кӯл истироҳатгоҳи муосир бунёд гардидааст, ки дар
он барои сайёҳон тамоми шароит фароҳам оварда шудааст.
«Нофин» гулмоҳӣ ва
ширмоҳӣ дорад
«Нофин»
— кӯле аст пур аз муаммо, сир ва ривояту устураҳои қадимӣ. Ранги ин кӯл сурх
аст ва ривоят ҳам аз ҳамин ҷо сарчашма мегирад. Мардуми маҳаллӣ борҳо мушоҳида
намудаанд, ки ҳар ҳафта ранги кӯл моил ба сурхӣ мешавад. «Нофин» маънои
мобайнро дошта, болои он деҳаи Рарз ҷойгир аст. Мавқеи ҷуғрофии Рарз шароит
муҳайё кардааст, то марҳилаи аввали асримиёнагии ин мавзеъ чун минтақаи
назоратӣ интихоб шавад ва тобеи Панҷакенти қадим будааст. Ҳокимони Суғд аз
Самарқанду Бухоро барои фориғ шудан аз корҳои давлатдорӣ ба ин ҷо барои тафреҳ
меомадаанд. «Нофин» аз сатҳи баҳр дар баландии 1179 метр ҷойгир шуда, масоҳаташ
0,58 километри мураббаъ ва 2750 метр буда, бараш 182, чуқуриаш 41,3 метр ва
ҳаҷми обаш қариб ба 6 миллион мукааб мерасад. Кӯли «Нофин» гулмоҳӣ ва ширмоҳӣ
дорад, ки барои сокинон ва сайёҳон шикоргоҳи моҳӣ мебошад.
«Ҳазорчашма» аз 1000
чашма ибтидо мегирад
«Ҳазорчашма»
дар дараи нисбатан васеъ ҷойгир буда, аз ҳазор чашма ибтидо гирифта, табиаташ
хеле дилпазир аст. То ба «Ҳазорчашма» расидан аз кӯли «Марғзор» роҳи мошингард,
ки хатарнок ҳам ҳаст, сохта шудааст. Манзараи «Ҳазорчашма» хеле афсунгару
нотакрор аст. Соҳилҳои фарохи ин кӯлро сабза пӯшонидааст, ки ба чашм ба мисли
қолини сабз намудор мегардад ва барои истироҳат ва дар шабонгоҳон афрӯхтани
гулхан хеле мувофиқ аст. «Ҳазорчашма» нисбат ба дигар кӯлҳо ором ва ранги обаш
сиёҳчатоб буда, манзараи нотакрор ва хеле дилкаш дорад, ки ақлу ҳуши касро
мебарад.
«Ҳафткӯл» бо олами
бойи набототу ҳайвоноташ беҳамтост
«Дар
мавзеи «Ҳафткӯл» 65 намуди растаниҳои хӯрданибоб ва шифобахш, дарахтону
буттаҳо, аз ҷумла, бурс, арча, санавбар, сафедор, ангат, настаран, зирк,
буттаҳои паҳншуда, растаниҳои марғзорӣ, даштӣ ва нимбиёбонӣ ва дигар гулу
растаниҳо мерӯянд. Инчунин дар ин мавзеъ 20 намуд ҳайвонот ва парандагони гуногуни
мавсимӣ сукунат дошта, аз тарафи шуъбаи ҳифзи муҳити зисти шаҳри Панҷакент
вобаста ба фаслҳои сол корҳои биотехникӣ барои ҳифзи олами набототу ҳайвоноти
ин мавзеъ гузаронида мешаванд»,-мегӯяд муовини сардори шуъбаи ҳифзи муҳити
зисти шаҳри Панҷакент Абдувоҳид Муминзода.
Бо
мақсади тарғиби ҳифзи «Ҳафткӯл» аз ифлосшавӣ дар атрофи ҳар як кӯл шиору
овезаҳо бо навиштаҷоти «Табиатро ҳифз намоед!» ва «Ба кӯл партов напартоед»
насб гардида, ҳамзамон дар ин мавзеъ бо иштироки дӯстдорони табиат ҳашарҳои
«Тозагии соҳил» гузаронида мешаванд. Ин мавзеъ зери назорати доимӣ қарор дошта,
дар он шикор манъ аст. Дар доираи татбиқи Барномаи «Кишвари сабз» соли 2025 дар
атрофи кӯлҳо дарахтони гуногуни сояафкан ва ороишӣ шинонида мешаванд.
Ба тамошои «Ҳафткӯл»
бештар самарқандиҳо ва амрикоиҳо меоянд
Дар
водии «Ҳафткӯл» ба истиқболи ҷашни 35–солагии Истиқлоли давлатии Тоҷикистон
бунёди 10 истироҳатгоҳ, аз ҷумла дар кӯли сеюм меҳмонхона ва тарабхонаи зериобӣ
ба нақша гирифта шудааст. Дар баландии қисмати поёнии кӯли «Марғзор», ки
табиати хеле нотакрор дорад, пойгоҳи сайёҳии «Марғузор» фаъолият менамояд, ки
дар он биноҳои дуошёнаи шишагин сохта шудаанд. Ҳар сайёҳ ҳангоми тамошои зебоии
кӯли «Марғзор» ва табиати нотакрору дилфиреб аз он ҳаловат мебарад. Дар пойгоҳи
сайёҳӣ тамоми шароит барои сайёҳон фароҳам оварда шудааст. Ин пойгоҳ дар як
вақт ба 40-45 сайёҳ хизмат мерасонад. Ҳаққи хизматрасонӣ аз 100 то 200 сомонӣ
дар як шабонарӯзро ташкил медиҳад, инчунин хаймаҳо истифода мегарданд. Ба
иттилои роҳбари ширкати сайёҳии «Ҳафткӯл» Шодмонқул Сангинов, соли 2024 сайёҳон
бештар аз Амрико ва Самарқанд ба тамошои «Ҳафткӯл» омаданд. «Аз Самарқанд то
Ҳафткӯл 110 километр роҳ аст, аз ин рӯ, мардуми Самарқанд, инчунин Бухоро ва
Хева дар фасли тобистон аз гармии тоқатфарсо ба ин ҷо барои истироҳат
меоянд»,-афзуд Шодмонқул Сангинов. Дар маҷмуъ то моҳи августи соли равон беш аз
ду ҳазор сайёҳ «Ҳафткӯл»-ро тамошо намуданд.
Дар зимистон «Марғзор»
ва «Ҳазорчашма» то 30 см ях мебанданд
Дар
зимистон танҳо кӯли «Марғзор» ва «Ҳазорчашма» ях мебанданд ва барои мардум
ҳамчун пул хизмат мекунанд. Шодмонқул Сангинов мегӯяд, ки кӯли «Марғзор» дар
зимистон 20-30 сантиметр ях мебандад, ки ҳатто сокинони деҳаҳои атрофи ин кӯлҳо
барои кӯтоҳ кардани роҳ аз болои он бо аспу маркаб мегузаранд. Кӯли «Марғзор»
нисбат ба дигар кӯлҳо калон буда, масоҳаташ 3 километр ва умқаш 50 метр аст, он
дар баландии 2200 метр аз сатҳи баҳр воқеъ ва обаш софу нилгун мебошад. Моҳҳои
май- июн сатҳи оби кӯл, ки аз пиряхҳо ва чашмаҳо сарчашма мегирад, то 60 метр
баланд мешавад ва он ширмоҳӣ дорад. Дар кӯли «Марғзор» ду қаиқ фаъол аст, ки
сайёҳон бо онҳо сайр менамоянд. Дар аёми баҳору тобистон атрофи кӯл хеле
назаррабо мегардад, гулу гиёҳҳои худрӯй ва шифобахш, дар маҷмуъ олами набототу
ҳайвонот ба ин мавзеъ зебоии нотакрор зам менамоянд. Ин аст, ки «Марғзор»
макони писандидаи ҷаҳонгардону сайёҳон гардидааст.
Дар
маҷмуъ «Ҳафткӯл» бо кӯҳу кӯлу дарёҳояш басе дилрабо аст. Табиати ин ҷо то ҳадде
нотакрор аст, ки гул дар даруни санг ҳам ҳоким аст. Аз ин рӯ месазад, ки ин
силсилакӯлҳои фирӯзаранги Тоҷикистон — «Ҳафткӯл»-и нозанин ба Феҳристи мероси
ҷаҳонии ЮНЕСКО пешниҳод карда шаванд.
Марзия САИДЗОДА,
АМИТ «Ховар»
2024-11-11 09:28:09
БУНЁДИ ТОКЗОРИ ХАВОЗАВӢ
Таҷрибаи токпарварони собиқадори бисёр манотиқи мамлакат, аз ҷумла шаҳри Турсунзода, собит намудааст, ки аз токзори бо усули нави хавозавӣ бунёдшуда нисбат ба усули маъмулӣ ба маротиб ҳосили зиёди хушсифат гирифтан мумкин аст.
Дар заминҳои канории деҳаи Ғӯсари Ҷамоати деҳоти Лоиқ Шералии шаҳри Панҷакент, ки бо дастгирии мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатии шаҳр, соҳибкорон ва кӯмаки шарикони рушд тавассути пойгоҳи нави обкашӣ ва хати 5 километрӣ оби полезӣ бароварда шуд, аз ҳамин таҷриба кор мегиранд.
Ҳоло дар 18 гектари ин заминҳо барои бунёди токзори хавозавӣ корҳои тахту ҳамвор, шудгоркунии заминҳо, шинонидану насби пояҳои оҳану бетонӣ, хавозаҳои симӣ, кандани ҷӯйбор ва дигар корҳои омодагӣ идома дорад.
Ба ин корҳо ба кишоварзони деҳаи Ғӯсар мутахассисони собиқадор аз шаҳри Турсунзода маслиҳат медиҳанд ва ҳашарчиён аз ҷамоатҳои деҳоти шаҳр кӯмак мерасонанд.
Мутахассисон ва токпарварони собиқадор барои тибқи қоидаҳои агротехникӣ ва таҷрибаи мавҷудаи токпарварони мамлакат идома додани корҳо маслиҳат медиҳанд.
Зимнан, ин сеюмин қитъаи токзори хавозавӣ дар Панҷакент буда, дар хоҷагии деҳқонии “Бозор Зиё”-и Ҷамоати деҳоти Сӯҷина, ки дар даҳ ҳисса чунин токзор бунёд шудааст, аз он ҳамасола ҳосили фаровон мегиранд.
2024-09-30 09:31:28
ДАР ПАНҶАКЕНТ СОХТМОНИ БОҒИ ФАРҲАНГИЮ ФАРОҒАТИИ АБУЛҚОСИМ ФИРДАВСӢ ОҒОЗ ШУД,
ДУШАНБЕ, 29.09.2024. /АМИТ «Ховар»/. Бахшида ба 35-солагии Истиқлолияти давлатӣ дар шаҳри Панҷакент сохтмони Боғи фарҳангию фароғатии Абулқосим Фирдавӣ оғоз гардид. Дар ин хусус АМИТ «Ховар» бо истинод ба Мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатии шаҳри Панҷакент хабар медиҳад.
Муҷассамаи Абулқосим Фирдавсӣ, ки дар даромадгоҳи шарқии шаҳр ҷойгир аст, навсозӣ мешавад. Боғи фарҳангию фароғатии Абулқосим Фирдавсӣ бо тарҳи нав пешбинӣ шуда, ба назар чун асбоби мусиқии тор менамояд.
Боғ аз майдони пазироӣ оғоз шуда, бинандагон ба он тавассути дарвозаи муҳташам бо баландии 8 ва дарозии 14 метр, ки бо услуби меъмории миллӣ ва сутунпояҳои бузурги мармарин, нақшу ороиши миллӣ, намои муҷассамаҳои паҳлавонони достонҳои безаволи «Шоҳнома» оро дода мешавад, ворид мешаванд.
Дар лоиҳа бунёди майдони даврашакл бо ҳудуди 30 метр ва сутунҳои гаронҳаҷми болордор бо рӯпӯш аз сангҳои мармарини ватанӣ ба назар гирифта шудааст.
Болотар аз майдон муҷассамаи Абулқосим Фирдавсӣ бо баландии 5,5 метр қомат меафрозад. Баландии зерпояи муҷассама 6,2 метр буда, дар паҳноии 3,4 метр бо сутунҳои зебо бо тарҳи таърихӣ ва навиштаҷоти «Абулқосим Фирдавсӣ» бо ду забон пешбинӣ гардидааст.
Аз қисмати чапи он муҷассамае аз разми Рустам бо Сӯҳроб аз достони ҳамноми «Шоҳнома» гузошта, дар қисмати дигари боғ ду ҳайкали аспи саманд чун тимсоли аспи Рахш ва дигар аспони ҷангии дар ин асари безавол тасвиршуда гузошта мешаванд.
Дар атрофи муҷассама фаввораҳои зебо бо нишастгоҳҳои чӯбину мармарин ва суҳбаткадаи бузурги мармарин барои қироати «Шоҳнома», яъне «Шоҳномахонӣ» ба инобат гирифта шудааст.
Ҳамаи ин дар маҷмуъ маҷмааи ягонаи меъморӣ –фарҳангӣ-маърифатиро ташкил медиҳад ва бо бунёди он ба руҳи бузурги муаллифи «Шоҳнома»-и безавол чун тимсоли дӯст доштани Меҳан, ҳифзи марзу буми муқаддаси он, боло бурдани эҳсоси худшиносию ватандӯстӣ ва хизмати мондагори Пешвои миллат дар роҳи эҳё ва бузургдошти таърихи ғановатманди миллат арҷ гузошта мешавад.
Ёдовар мешавем, ки дар даврони соҳибистиқлолӣ бо роҳнамоӣ ва ташаббуси Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ — Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои арҷгузорӣ ва бузургдошти фарзандони барӯманди миллат корҳои шоиста анҷом дода мешаванд.
Дастури Пешвои миллат дар бораи нашри «Шоҳнома»-и безаволи Абулқосим Фирдавсӣ ва ба ҳар оила тақдим намудани он аз ҷумлаи ин ибтикороти ватандӯстона ба хотири тақвияти худшиносии миллат мебошад.
2024-09-23 09:06:42
НОМИ РӮДАКӢ -РАМЗИ ҶОВИДОНАИ ШЕЪРИ ҲАКИМОНАВУ ОЛАМГИРИ МО
Ин баҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон , муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба нақшу ҷойгоҳи сардафтари адабиёти классикии тоҷику форс, абарустод Абӯабдуллоҳ Рӯдакӣ дар маросими таҷлили Рӯзи Рӯдакӣ, ки дар зодгоҳи шоир- деҳаи Панҷруди шаҳри Панҷакент доир гардид, борҳо ба забон оварда шуд.
Раиси шаҳр Абдухолиқ Холиқзода, муҳаққиқони осори устод аз Пажӯҳишгоҳи забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии Академияи миллии илмҳо, аҳли адабу фарҳанги шаҳр нахуст ба пояи муҷассамаи шоир дар боғи канори рӯди Уреч ба нишони эҳтиром гул гузоштанд.
Дар оромгоҳи устод баъди фотиҳа ба рӯҳи пурфутӯҳи шоир маҳфили шеър баргузор шуд. Ҳозирин ин ҷо аз осори шоири порчаҳо қироат намуданд.
Ин ҷаҳонро нигар ба чашми хирад,
Не бад-он чашм андар ӯ нигарӣ.
Ҳамчу дарёст в-аз накӯкорӣ,
Кишиме соз то бад-он гузарӣ.
Маҳфили адабию фарҳангӣ бахшида ба Рӯзи Рӯдакӣ дар саҳни осорхонаи Маҷмааи ҷумҳуриявии таърихию фарҳангии Панҷруд бо сухани табрикии раиси шаҳр оғоз шуда, аз ҷумла гуфта шуд, ки устод Рӯдакӣ адабиёти моро чунон бунёд ниҳод, ки то ба рағми ҳама гирдоби воқеаҳои пурпечутоби таърих пойдор бимонад ва бо ҳиммату истеъдоди ворисони сазовор боз ҳам муҳташаму тавоно гардад.
Дар Тоҷикистон бо ибтикори Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон номи мубораки устод Абуабдулоҳ Рӯдакӣ ба ноҳия, ҷамоат, деҳаҳо, хиёбону кӯчаҳо, майдону боғҳо, муассисаҳои фарҳангӣ гузошта, осораш борҳо ба нашр расида, оромгоҳи шоир таҷдиду азнавсозӣ гардида, ҳоло он ба Маккаи ҳаводорони шеъри оламгири устод аз ҳама гӯшаҳои олам табдил ёфтааст.
Дар ин ҳамоиш ҳамчунин муҳаққиқону адибон аз ҷойгоҳи устод Рӯдакӣ дар адабиёт тоҷику форс, ҳунари шоирии ӯ, таъсири осораш ба баъдинагон сухан карданд.
Барномаи ҳунарии санъаткорони шаҳр, ки аз сурудҳо ба ашъори устод Рӯдакӣ, қироати шеърҳои шоир, рақсҳои ҷаззоб мураттаб шуда буд, бар иштирокчиёни ҷашнвора таассуроти ҷолиб боқӣ гузошт.
Ба ифтихори Рӯзи Рӯдакӣ ҳамчунин дар Донишкадаи омӯзгории Тоҷикистон дар шаҳри Панҷакент конфронси илмӣ- адабии ҷумҳуриявӣ, дар муассисаҳои таълимӣ нишасту ҳамоиш , ҷамъомаду маҳфилҳои шеър баргузор шуданд.
2023-11-22 10:20:28
САНҶАРШОҲ – ЁДГОРЕ АЗ ҚАЪРИ АСРҲО
Бо ибтикор ва пуштибонии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон соли равон нӯҳ ёдгории “Долони Зарафшон- Қароқум” ба Феҳристи мероси башарии ЮНЕСКО шомил шуд, ки шаҳраки Санҷаршоҳ воқеъ дар қисмати болои деҳаи Сӯҷинаи шаҳри Панҷакент яке аз онҳост.
Раиси шаҳр Абдухолиқ Холиқзода ҳагоми сафари корӣ ба Ҷамоати деҳоти Сӯҷина аз ин ёдгории таърихӣ дидан намуд. Иттилоъ дода шуд, ки таҳқиқи аввалияи ёдгорӣ солҳои чилуми асри гузашта шурӯъ шуда, баъди ба истиқлол расидани кишвар идома ёфт. Дар натиҷаи ҳафриёт боқимондаҳои қалъаи мудофиавӣ, ҳуҷраҳо, дастхати матни арабӣ, куртаи кӯдакона ва дигар ашё ба даст омад, ки олимон онҳоро нодир шуморида, баҳои баланд додаанд.
Маҳз нодирияти ин шаҳрак, маводи пурқимати бозёфтшуда , мавқеи он дар илми бостоншиносии тоҷик ва минтақа имкон дод, ки ин ёдгорӣ дар қатори 9 ёдгории Ҷумҳурии Тоҷикистон ба номинаи ёдгориҳои ЮНЕСКО таҳти унвони «Роҳи Абрешим: Долони Зарафшон-Қароқум» шомил гардад.
Ҳангоми боздид оид ба ҳифзи ёдгории мазкур, таҳқиқи минбаъда ва ба хатсайри сайёҳӣ ворид намудани он ибрози назар карда шуд.
2023-11-08 10:08:19
МАҚБАРАИ МУҲАММАД БАШОРО -НАМУНАИ ҲУНАРИ НОДИРИ МЕЪМОРИИ ТОҶИКОН
Дар даврони Истиқлол дар заминаи сиёсати фарҳангпарваронаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон имконият фароҳам омад,ки мо худро бештар бишносем, ба таърихи миллат таваҷҷӯҳ зоҳир намоем, аз тариқи шомил намудани намунаҳои олии ҳунари мардумӣ, ёдгориҳои беназири таърихӣ ба Феҳристи меросӣ башарии созмони ЮНЕСКО онҳоро ба оламиён муаррифӣ намоем.
Ин ҷо сухан аз яке аз нодиртарин намунаи ҳунарҳои меъмории тоҷикон дар девору дар, тоқу гумбази оромгоҳи Муҳаммади Башоро дар деҳаи Мазори шарифи шаҳри Панҷакент меравад, ки имсол дар қатори нӯҳ ёдгории таърихии Долони Зарафшон- Қароқум ба Феҳристи мероси башарии ЮНЕСКО шомил шуд. Воқеан, шояд Мазори шариф ягона деҳа дар мамлакат аст, ки ду ёдгории ҳудуди он- оромгоҳи Ҳоҷа Муҳаммади Башоро ва қалъаи Тали Хамтӯда дар як вақт ба ин Феҳрист ворид шудаанд.
Дар оғоз чанд сухан аз ҷойгоҳ ва шахсияти Хоҷа Муҳаммад Башоро. Ӯ тибқи ривоятҳо яке аз муҳаддисон ва муфассирони номвари олами ислом дониста мешавад. Муҳақиқон бо ҳамин ном аз фақеҳу муҳаддиси машҳур Муҳаммад ибни Башшор бо тахаллуси Бундор, ки дар асрҳои VIII-IX зиста, ба доираи илмии Басра шомил буд ва муҳаддиси машҳури тоҷик, муаллифи «Ал- Ҷомеъ ас-Саҳеҳ”», Муҳаммад Исмоъил Имом Бухорӣ худро шогирд ва пайрави ӯ медонад, низ ном бурдаанд. Дар ин маҷмаъаи ҳадисҳо, ки саҳеҳ дониста мешавад, Имом Бухорӣ чандин ҳадисро аз нақли Муҳаммад ибни Башшор овардааст. Муҳаммад Башоро дар синни 85 – солагӣ моҳи раҷаби 252 - и ҳиҷрӣ – баробар ба 866 мелодӣ, аз дунё гузаштааст.
Бори нахуст дар бораи оромгоҳи Муҳаммад Башоро дар рисолаи “ Самария”-и Абӯтоҳири Самарқандӣ, ки дар оғози асри 19 китобат гардидааст, ёд шудааст. Дар рисолаи «Таҳқиқот”-и Хоҷа Абулқосими Самарқандӣ аз Хоҷа Муҳаммад Башоро чун донандаю шореҳи номвари аҳодиси Пайғамбари ислом ва “табаъа тобеъин”( шахсе, ки бо ҳамсӯҳбатони пайғамбар дидор доштааст) ёд шуда, гуфта шудааст,ки қабри ӯ дар Панҷакат, 11 фарсанг аз Самарқанд, воқеъ аст.
Муҳақиқон фарзияе пешниҳод намудаанд, ки қабри муҳаддиси машҳури Басра Муҳаммад ибни Башшор шуморидани оромгоҳи Хоҷа Муҳаммад Башоро дар деҳаи Мазори шариф баъдан пайдо шуда, фақеҳони Самарқанд ба сабаби дастрас набудани маълумоти саҳеҳ ва ҳамномӣ он дуро як шахс донистаанд.
Дар ҳар сурат ривоятҳои мардумӣ Хоҷа Муҳаммад Башороро аз муҳаддисони машҳури олами ислом донистаанд ва дар бораи сӯҳбати ӯ бо пайғамбар низ қиссаҳо роиҷ ҳастанд, ки онҳоро ҳанӯз соли 1870 шарқшинос А. Кун, ки дар ҳайати ҳарбиёни рус бо роҳбарии генерал А. Абрамов ба минтақаи болооби водии Зарафшон сафар кардааст, сабт намудааст.
Бунёди мақбара бо ин ҳунари нодири меъморӣ ва то кунун зиёратгоҳ шуморидани он гувоҳ аст, ки ин ҷо на як шахси оддӣ, балки нафари маълуму машҳури он замон мадфун аст.Дар ин маврид метавон як байти зодаи барӯманди Мазори шариф, зиндаёд, Шоири Халқии Тоҷикистон, устод Лоиқро аз “Ғазали шукру сипос ба зодгоҳам Мазори шариф ва ҳамдиёронам” далел овард:
Савоб омӯхт бар ман пандҳои модари пирам,
Замирам пок шуд аз сураҳои хонақоҳи ман.
Мақбараи Хоҷа Муҳаммади Башоро дар қисмати шимоли деҳаи Мазори шариф, дар ҳамвории пояи теппа ҷойгир буда, мутобиқи гуфтаи муаррихон соли 743-и ҳиҷрӣ, мутобиқ ба солҳои 1342-1343-и милодӣ бунёд шуда, баъдан дар асри понздаҳи милод сохтмони қисматҳои он идома ёфтааст. Ба саҳни мақбара, ки сангҳои носуфта чида шудааст, бо ду роҳ- зинапояи барози теппа ва роҳи ҳамвори қисмати шарқӣ баромадан мумкин аст. Қисмати болои мақбараро ҷангали анбӯҳи дарахтони бисёрсолаи бурс иҳота карда, ба шаҳомати он афзудааст.
Тарҳи меъморӣ ва ороиши мақбараро муҳақиқон, шарқшиносону бостоншиносони номвар чун А. Семёнов, Е. Массон, Б. Маршак, Б.Засипкин, В. Воронина, меъмор Л. Бретанитский дар солҳои гуногун таҳқиқ намуда, онро дар Осиёи Миёна нодир шуморидаанд. Маҳз ҳамин тарҳу ороиши нодир боиси ба Феҳристи мероси башарӣ шомил намудани ин ёдгорӣ гардидааст.
Олимон дар тарҳи меъморию ороиши мақбара нақшҳои ҳандасии пештоқ- даромадгоҳи онро, ки аз лой дар шакли ҳандасӣ, рустанӣ ва хатотӣ бо усули насх ва куфӣ оятҳои қуръонӣ хаттотӣ шуда, аз тарафи рост оғоз гардида, то анҷоми тарафи чап идома меёбад,хеле арзишманд ва нодир арзёбӣ намудаанд. Тибқи фарзияҳо наҷҷорони мақбара ин хаттотиву ороишотро бо лои хом сохта, пасон дар ҷояш бо усуле, ки ҳанӯз асрораш нокушуда аст, пухтаанд. Дар акси ҳол он бо таъсири муҳит наметавонист асрҳо боқӣ бимонад.
Дар охири ин намунаи наҷҷорию хаттотии олӣ ва нодир байти зайл, ки ба ҳисоби абҷад санаи бунёди биноро нишон медиҳад (соли 741 – и ҳиҷрӣ баробар ба 1342 – 1343-и мелод) баъди гузашти асрҳо имрӯз низ аз зебою хоно боқӣ мондааст, мехонед ва лаззат мебаред:
Ҳар ки моро кунад ба некӣ ёд,
Номаш андар ҷаҳон ба некӣ бод!
Дар пешорӯи даромадгоҳ, зери суфа чанд сағона бо боқимондаи устухонҳои одамон низ маҳфуз мондаанд. Намунаи чунин сағонаҳоро дар дохили мақбараи шайхҳо ва ашхоси машҳури олами ислом, аз ҷумла Шайх Фахриддин дар деҳаи Пои мазори ноҳияи Айнӣ дидан мумкин аст.
Ҳамчунин дар қисмати рости толори гунбаздори чоркунҷа чанд қабр, ки шояд аз наздикони мадфун аст, боқӣ мондаанд, ки катибасангҳои бо хати зебо ва гулмонанд орододашудаи онҳо аз ҳунари воло ва нодири гузаштагонамон башорат медиҳанд.
Муҳақиқон бар онанд, ки толори мурабаъшакли даромадгоҳи мақбара, ки дорои меҳроби зебо аст, шояд замоне масҷид ҳам будааст. Баъдан, дар ду тарафи ин толор- масҷид биноҳои дигар, аз ҷумла пас аз фавти нафаре, ки номашро гирифтаст, биноҳои дигар, аз ҷумла толор бо қабри бузугҳаҷми Муҳаммад Башоро илова шуда, он дигар то рӯзҳои мо чун макони зиёрат ва намунаи олии меъмории тоҷикон боқӣ мондааст.
Дар маркази толори асосӣ чӯби бузурги бурс, ки аз фарш то гунбад тӯл кашидааст, низ бинандагонро ба ҳайрат мегузорад. Фарзияҳо дар бораи он ки ин танаи дарахти бурсе, ки ин ҷо то замони бунёди мақбара сабз будааст ва ё чун нардбон барои бунёди гунбаз хидмат кардааст, низ роиҷ аст. Дар Теҳрон то ҳанӯз дарахтони бузурге, ки дар дохили биноҳо сабз нигоҳ дошта, болои боми онҳо соя меафкананд, ба чашм мерасанд. Ҳамчунин муҳақиқон ба анъанаи тоисломии муқаддас донистани дарахтон низ ишора кардаанд, ки имрӯз низ дар баъзе минтақаҳо боқӣ мондааст.
Чун анъана ба мисли дигар зиёратгоҳҳо атрофи мақбараи Муҳаммад Башоро низ мавзеъҳои тибқи ривоятҳо муқаддас пайдо шудаанд. Чашмаи ният, ки обашро шифобахш медонанд, Қадамҷой ва санге, ки гӯё Хоҷа Муҳаммад Башоро аспашро баставу онҷо истироҳат кардааст, аз ҳамин қабил ҳастанд.
Бино ба маълумоти муаррихон, мақбараи мазкур баъди мақбараи Исмоили Сомонӣ дар Бухоро қадимтарин чунин ёдгорӣ дар минтақа буда, дар дохили худ на танҳо оромгоҳи Хоҷа Муҳаммад Башоро, балки пештоқи пурнақшу нигор, сангҳои дорои катиба, хона ва ҳуҷраҳои дарунбадарун, чиллахона ва қабрҳои шахсиятҳои маъруфи он замонро дар худ ғунҷондааст. Бинои мазкур ба ҷуз аз аҳамияти фарҳангӣ доштан, инчунин, санъати меъмории гузаштагони моро аз бисёр ҷиҳат рӯшан мекунад ва бозгӯи рушди ҳунарҳои меъморӣ, гилкорӣ, катибанависӣ ва хушнависии гузаштагони мо мебошад. Яъне, мақбараи Хоҷа Муҳаммад Башоро натанҳо ба сабаби шахсияту ҷойгоҳи ӯ дар олами ислом, балки бо тарҳи меъмории худ, ки дар Осиёи Марказӣ нодир аст, низ диққати сайёҳону зоиринро ҷалб кардааст.
Ин дар ҳолест, ки ба назари муҳаққиқон қисмате аз нақшу нигори деворҳои мақбара ба асари таъмиру таҷдиди ғайриҳирфаии собиқа зери қабати андоваҳо монда, имрӯз таҳқиқ намудани онҳо душвор аст. Ба Феҳристи мероси башарии ЮНЕСКО ворид шудани ин намунаи нодири ёдгории меъмории тоҷикон барои ба таври ҳирфаӣ таъмиру таҷдид намудан, рӯшод сохтани симои аслии нақшу нигори пинҳонмондаи он мусоидат хоҳад кард.
Бобо Солеҳзода
Дафтари матбуоти раиси шаҳри Панҷакент
2023-11-02 16:13:41
КОРЕЗИ ФАРМЕТАН -НАМУНАЕ АЗ ҲУНАРИ ОЛИИ МУҲАНДИСИИ ТОҶИКОН
Дар қатори нӯҳ ёдгории таърихии Долони Зарафшон- Қароқум, ки бо дастгирии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон имсол ба Феҳристи мероси башарии созмони ЮНЕСКО шомил шуд, низоми обёрии Тӯхсанкорез низ ҳаст, ки он то оғози асри нуздаҳ бо номи корези Фарметан машҳур буд. Дар маълумотномаи ЮНЕСКО низ он бо ду ном- Тӯхсанкорез ва Фарметан, сабт шудааст.
Воқеан, кишоварзӣ аз нахустин пешаҳое буда, ки 5500 -сол муқаддам гузаштагони ин сарзамин ба он шуғл меварзиданд ва дар ҳамин замина бостоншиносон Саразмро оғози маданияти кишоварзӣ, ҳунармандӣ ва шаҳрсозӣ унвон кардаанд. Наврӯзу Тиргону Меҳргон ва Сада – ҷашнҳои миллии мардуми ориёӣ низ, реша ба фаслҳои сол ва кишоварзӣ доранд.
Бунёди каналу ҷӯйбор, иншооти мураккаби обёрӣ чун нақбҳои обгузару корезҳо аз муҳимтарин пешаҳои кишоварзони қадим- сокинони водии Зарафшон ва хоса ҳудуди имрӯзаи Панҷакент будааст. Бостоншинос, номзади илми таърих Усмон Эшонқулов дар рисолаи арзишманди “Таърихи маданияти кишоварзӣ дар Суғди Кӯҳӣ.
Аз аҳди қадим то ибтидои асри ХХ”( Душанбе, “Анҷумани Деваштич”,2007) даҳҳо ҷӯю канал, корезу нақбҳои обгузари аҳди қадимро дар ҳудуди шаҳри Панҷакент ба риштаи таҳқиқ кашидааст, ки иншооти обёрии аҳди биринҷӣ дар Саразм(асрҳои 5-3-и то милод),Ҷӯи Саразм(асрҳои 5-6-и милод), канали Варагсар(асрҳои охири то милод ва оғози давраи милод)- нахустин намунаи бунёди корез, Ҷӯи кофир, Ҷӯи Хамиртеппа, канали Эшони Алӣ, Тӯпхона, корези Таги камар, корези Қавола, Ҷӯи калон,Ҷӯи дам, канал- корези Ҷонруд,корезҳои Санги сӯрох, Мармар,Эшон ва даҳҳо иншооти обёрии дигар аз ҷумлаи онҳо мебошанд.
Корези Фарметан( Тӯхсанкорез) яке аз ҳамин гуна иншооти обёрии бунёднамудаи тоҷикон ва намунаи олии ҳунари муҳандисӣ- кишоварзии асрҳои 6-8( М. Якубовский) ва аҳди Сомониён( У. Эшонқулов) аст,ки баъдан бо номи Тӯхсанкорез ёд мешавад. Он дар 12 километрии шаҳри Панҷакент ҷойгир буда, аз қисмати ҷануби деҳаи Чорбоғ оғоз шуда, дар ҳудуди имрӯзаи Ҷамоати деҳоти Сӯҷина то шаҳри Панҷакент ба масофаи 18 километр идома доштааст.
Канал- корези Фарметан аз се қисмат иборат буда, қисмати аввал аз сарбанди дарёи Моғиён оғоз мегардад , қисмати дуюм- корез, ба масофаи 3,2 километр тӯл мекашад ва қисмати охир, ки об аз корез ба маҷрои кушод мебарояд. Ҳамчунин дар мавзеи канали Фарметан, муҳаққиқон дар тарафи ҷанубу ғарбии деҳа Сӯфиёни имрӯза боқимондаҳои боз се иншооти обёрӣ- Ҷонрӯд, Фарметан ва Мармарро низ муайян намудаанд. Ба ин тартиб канал-корези Фарметан як маҷмӯи иншооти обёриро дар он замон ташкил медодааст.
Дар бораи замони бунёди Фарметан назари олимон яксон нест. Усмон Эшонқулов, ки иншооти обёрии ҳудуди кӯҳистони водии Зарафшонро бевосита дидаю таҳқиқ намудааст, онро ба аҳди Сомониён марбут медонад. Топограф ва сайёҳи ҳарбии Руссияи подшоҳӣ А. Федченко, ки шоҳиди барқаросозии маҷрои канал будааст ва сайёҳу этнограф Г. Андраненко низ сохтмони онро 900-950 сол қабл гуфтаанд. Ба навиштаи ахирӣ корез баъди 300 соли ба асари ҳуҷуми аҷнабиёни саҳроӣ корношоям гардидан, солҳои 1871- 1872 бо пешниҳод ва шояд ёрии молии Умар Аҳмад ном шахс бо роҳбарии Мулло Карим, ки аз ашхоси шинохтаи Панҷакент маҳсуб мешудааст, бо ҷалби 150 нафар коргар тӯли даҳ моҳ барқарор карда шудааст. Шояд ба ҳамин хотир ва мусоидат ҷиҳати обёрии минтақа генерал- губернатори Тошканд К. П. Кауфман ҳангоми боздид аз Панҷакент ба ӯ хилъат тӯҳфа намудааст. Шарқшиносу бостоншинос М. Якубовский бошад бунёди Фарметанро ба асрҳо 6-8 мансуб донистааст.
Ҳанӯз соли 1940 устод Садриддин Айнӣ дар очерки “Тӯхсанкорез” бунёди шаҳри Панҷакенти қадимро ба сохта шудани чунин иншооти обёрӣ мансуб донистааст (он замон ҳанӯз шаҳраки асрҳои 5-8 Санҷаршоҳ кашф нашуда буд).
Барҳақ, бе манбаи об барои истеъмол ва обёрӣ он замон низ бунёди шаҳрҳое чун Панҷакент ва Санҷаршоҳ, дигар маҳалҳои аҳолинишини минтақа ғайриимкон буд. Аз ин хотир бунёди каналу ҷӯйбор, корезу нақби обгузар ҷузъи муҳими ҳаёти гузаштагони он дониста мешуд. Дар ин кор ниёкони мо дорои маҳорати баланди муҳандисӣ ва дониши васеи илми табииёт буданашонро собит намудаанд.
Одатан корезҳоро барои аз зери замин баровардани об истифода мекарданд. Ба фарқ аз ин усули маъмулии дастрасӣ ба манбаи об, гузаштагони мо дар маҷрои дарёи Моғиён сарбанд сохта, обро то оғози баландиҳо бо ҷӯйбори бузург бурда, пасон аз зери онҳо корез кофта, то ҳамвориҳо кашидаанд.
Инро устод Айни дар очерки ёдшуда чунин ба риштаи тасвир кашидааст: “ Сохтмони Тӯқсанкориз яке аз он сохтмонҳои таърихист, ки бинандаро ба ҳайрат меандозад: мардуми меҳнатдӯсти тоҷик дар боли кӯҳҳо, ки тамоман санганд ва як гард хок барои дору ҳам ёфт намешавад, дар масофаи якуним километр ( он замон ҳанӯз собит нашуда буд, ки масофаи корезҳо аз се км. бештар аст) навад чоҳро қатор кандаанд.
Чуқурии ин чоҳҳо дар даромадгоҳи ҷӯи корез аз 5-6 метр зиёд набошад ҳам, нисбат ба баландии кӯҳ афтодани мавқеи чоҳканӣ чуқурии он ҳам зиёд мешавад, ба дараҷае, ки чуқурии чоҳҳои миёнаи кӯҳро сад метр тахмин кардан мумкин аст... Тарафи илмиаш аз ин ҳам душвортар аст: ҷои обдаро ва оббаро, ҳам сар то сари обраҳа, ки тамоман аз таги кӯҳ мегузарад, бояд чунон андоза гирифта мешуданд, ки об дар ягон ҷо банд нашуда аз он роҳ гузарад."
Баъдан муҳақиқон маҷрои канал- корези Фарметан ва боқимондаҳои 15 корезро таҳқиқ намуда, ба хулоса омаданд, ки корез аз пояи нишебии рости теппа оғоз шуда, нахуст ба масофаи 700 метр аз шарқ ба ғарб тӯл кашида, баъдан ба ҷониби шимол то расидан ба ҳамворӣ 2,5 километр масофа дорад.
Масоҳати корезҳо 1,2-1,8 метр буда, умқи онҳо дар қисмати аввал аз 5 то 40 ва дар қисмати дуюм аз 26 то 3 метр, масофаи байни корезҳо аз 8 то то 46 метр ва дарозии умумии канал 18 километр, ҷӯйҳои аз он обгиранда 4 ададро ташкил медодааст. Бо ҳисоби муҳандисони он замон меҳвари асосии корез тақрибан 120 дараҷа будааст ва ин имкон фароҳам меовард, ки об бе монеа дар корез ҷорӣ шавад.
Бо вуҷуди ин мардумро лозим меомад, ки ҳар сол корезҳоро аз таҳшину лойу қуму санг тоза намоянд. Устод Айнӣ инро чунин тасаввур намудааст: “дар ҳар чоҳ чор нафарро аз миёнашон ресмон баста, ба зер мефуроранд,ба онҳо каланд, бел, зоғнӯл, путк ва сатил медиҳанд. Онҳо аввал чоҳро тоза карда, лою сангашро ба сатилҳо андохта боло медиҳанд, баъд аз он ду нафарӣ дар ду тарафи чоҳ ба обраҳаи зеризаминӣ медароянд.
Дар он ҷо рост истода кор кардан мумкин нест, хам шуда ё гавак кашида санг мекананд, лой меғундоранд ва онҳоро ба сатил андохта гаваккашон оварда, аз таги чоҳ ба боло медиҳанд ва онҳое, ки дар лаби чоҳанд, сатилҳоро боло кашида,холӣ карда, пас мегардонанд.”
Табиист, ки заҳмати пуразоби кандан ва баъдан тоза кардани корезҳо боиси марги коргарон ҳам шудааст. Муҳақиқон дар теппаи атрофи канал қабристонеро пайдо намуданд, ки дар қисмати боқимондаи ду- се санги мармари рӯи қабр бо хати насх ва сулси арабӣ танҳо вожаҳои “... Ибни Аҳмад... ибни Муҳаммад... ҳиҷрон, андар даҳр”-ро хондан мумкин аст. Ин сангҳо ҳоло дар осорхонаи ҷумҳуриявии ба номи устод Рӯдакии шаҳри Панҷакент нигоҳдорӣ мешаванд.
Таърихи бунёди канал – корези Фарметан ва дигар иншооти обёрии Панҷакет аз ҷониби шарқшиносону бостоншиносон О. Смирнова, М. Якубовский, В. Лившитс, А. Исҳоқов ва аз ҳама бештару амиқтар У. Эшонқулов таҳқиқ шудааст.
Солҳои чилуми асри гузашта бо маҷрои Фарметани қадима аз дарёи Моғиён бо канали нави Тӯхсанкорез об ҷорӣ шуд, ки ҳазорҳо гектарро то имрӯз шодоб мегардонад.
Ҳайати муҳаққиқони созмони ЮНЕСКО ба маҷмааи низоми обёрии қадимаи Фарметан – Тӯхсанкорез чунин баҳо додаанд: “...он ягона иншооти обёрии оғози асримиёнагии Панҷакент буда, далели муътамади ҳунари ҷасуронаи муҳандисӣ дар таърихи кишоварзии тоҷикон маҳсуб мешавад ва бо масоҳати худ дар байни чунин иншооти обёрии Мовароуннаҳр то ва баъд аз асри Х ягона аст".
Бобо Солеҳзода.
Дафтари матбуоти раиси шаҳри Панҷакент
2023-10-25 16:00:07
ТАЛИ ХАМТӮДА – ЁДГОРИЕ, КИ БОЯД БИДОНЕМ
ДУШАНБЕ, 22.10.2023 /АМИТ «Ховар»/. Тавре қаблан хабар додем, 17 сентябри соли равон зимни ҷаласаи 45-уми Кумитаи байниҳукуматӣ оид ба ҳифзи мероси моддии фарҳангии ЮНЕСКО дар шаҳри Риёзи Арабистони Саудӣ нуҳ ёдгории фарҳангии «Зарафшон-Қароқум»: Панҷакенти қадим, шаҳраки Санҷаршоҳ, қалъаи Ҳисорак, Гардани Ҳисор, Қалъаи Муғ, Қалъаи Қум, Тали Хамтӯда, низоми обёрии Тоқсанкорез ва Оромгоҳи Хоҷа Муҳаммади Башоро ба Феҳристи мероси умумиҷаҳонии ЮНЕСКО ворид шуданд.
Ходими илмии Осорхонаи миллии Тоҷикистон Абдураҳмон Пӯлодов вобаста ба ҳифзу муҳимияти яке аз ин ёдгориҳо- Тали Хамтӯда, ба АМИТ «Ховар» чунин гуфт:
— Ёдгорӣ бо номи қалъачаи Тали Хамтӯда, ки ба асрҳои II-I то милод ва асрҳои I-III ва ҳатто то асри V милодӣ рост меояд, дар доманаи қаторкӯҳи Зарафшон, километри 32-юми ҷанубу шарқи шаҳри Панҷакент, дар якҷояшавии маҷроҳои сойҳои Мазор ва Оби Сара ҷойгир шудааст.
Ёдгорӣ соли 1985 аз ҷониби Абдуллоҷон Исоқов кашф гардида, дар ҳамон замон дар ёдгорӣ хандақи таҳқиқотӣ кофта шуд. Дар натиҷаи ҳафриёти солҳои 1989 ва 1990-1991, ки аз ҷониби бостоншинос Шарофиддин Қурбонов гузаронида мешуд, ёдгорӣ қариб пурра мавриди таҳқиқ фаро гирифта шуд. Дар кори ин ҳафриёт донишҷӯёни факултети таърихи Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон (ҳозира Донишгоҳи миллии Тоҷикистон) иштирок намуда буданд. Инчунин бо кори ҳафриёт гурӯҳи бостоншиносон аз Эрмитажи давлатии шаҳри Санкт-Петербурги Русия шинос шуда, меъмории ин ёдгориро сабт намуданд ва шарқшинос Борис Илич Маршак тарҳи меъмории онро бозсозӣ намуд.
Бинои марказии Тали Хамтӯда қариб ба таври пурра аз зери хок озод шуда, дар ошёнаи якум маҷмааи 8 ҳуҷраи алоҳида ва дар ошёнаи дуюм бурҷҳои алоҳида кушода шудаанд, ки тариқи баромадгоҳи махсус ба онҳо дастрасӣ доштанд. Инчунин тиркашҳо дар тамоми деворҳои қалъа пайдо гардиданд, ки ин аз қалъаи муҳофизатӣ будани ин ёдгорӣ шаҳодат медиҳад. Дар асоси маводи бадастомада, бахусус сафолҳо, қисмати марказии қалъа ба асрҳои I-IV милодӣ рост меояд. Дар натиҷаи ин ҳафриёт маълум шуд, ки иншооти истеҳкомшуда аз ду ошёна иборат буда, дар нақша тарҳи салибро доро мебошад.
Дар натиҷаи ҳафриёт дар ёдгории мазкур дар баъзе аз ҳуҷраҳо қабрҳои ҷудогона ошкор шуданд. Шояд фавти ин ҷасадҳо ба замони охирҳои мавҷудияти худи қалъа рост меояд. Ҳамин тариқ метавон гуфт, ки ёдгории мазкур якчанд давраи мавҷудиятро дар бар мегирад.
Натиҷаи ҳафриёт ва пажуҳиши ёдгории Тали Хамтӯда дар рисолаи номзадии Шарофиддин Қурбонов ва монографияи ӯ «Ёдгориҳои замони антиқаи болооби Зарафшон» соли 2014 ва дар дигар мақолаҳои алоҳида хуб дарҷ ёфтаанд.
Муҳимияти ёдгорӣ
Таҳқиқоти сафолӣ ё худ санъати кулолгарии ёдгории Тали Хамтӯда аз лиҳози шакл, усули коркард, техникаи ороишӣ замон бо маводи дигар ёдгориҳои замони антиқаи Суғди бостон (Тали Барзу, Афросиёб, қабристонҳои атрофи Бухоро, ёдгориҳои Қашқадарё, Ёрқурғон ва ғайра) монанд аст. Ҳамчунин баъзе хусусияти шабеҳи ёдгориҳои сафолини манотиқи таърихию фарҳангии ҳамсоя – Бохтар ва Чочро дидан мумкин аст. Дар зарфҳои сафолии Тали Хамтӯда баъзе унсурҳои хосро низ мушоҳида намудан мумкин аст. Махсусан зарфҳое, ки пайдоишашон бо қабати ҷасадҳои пайдошуда мусовӣ ҳастанд, ҷолиби диққат мебошанд. Бояд гӯем, ки вижагиҳои ҳунари кулолгарӣ воқеан маҳаллӣ буда, хусусияти хоси меъмории ёдгорӣ, ки дар ҳеҷ ҷо шабоҳати мукаммалро пайдо намекунанд, аз нодирияти ин ёдгорӣ дарак медиҳад.
Бешубҳа, баъзе аз зарфҳои сафолӣ мутааллиқ ба асри V милод ва баъзе аз онҳо, қадимтар аз онҳо- ба асрҳои I-III милодӣ рост меоянд, ки ин ҳам аз давраҳои мухталифи будубоши инсонҳо дар ёдгорӣ дарак медиҳад.
Ҳамин тариқ, аҳамияти ҳафриёт дар Тали Хамтӯда дар он аст, ки мо имкони таҳқиқи мавзееро пайдо намудем, ки таъсири мутақобилаи фарҳанги хеле рушднамудаи даштҳои Суғд аз як ҷониб ва аз ҷониби дигар фарҳанги моддии навоҳии кӯҳистонии Суғдро дар асрҳои I-IV милодӣ инъикос менамояд. Дигар вижагии ин ёдгорӣ дар он инъикос меёбад, ки ҳафриёт дар он равшан нишон медиҳад, ки фарҳанги охирин зери таъсири фарҳанги аввал қарор гирифта, усулҳои ҳунари маҳаллӣ дар замони мавҷудият хуб ҳифз шудааст. Ба бостоншиносони тоҷик муяссар шудааст, ки дар кӯҳҳои наздикии водии Зарафшон ёдгориҳои анъанаҳои Шарқи Қадим (Медиа)-ро бо тарҳи салибшакл, ки тӯли асрҳо нигоҳ дошта шудаанд, аз зери хок озод намуда, мавриди пажуҳиш қарор диҳанд.
Масоили ҳифз ва истифодаи ёдгорӣ
Қалъаи Тали Хамтӯда мавқеи мусоиди ҷуғрофӣ дорад. Ёдгорӣ дар байни маҷрои сойи Мазор ва сойи Оби Сара ҷойгир шудааст. Дар оянда Тали Хамтӯдаро метавон ҳамчун намоишгоҳи сайёҳӣ, аз қабили иншооти истеҳкоми деҳот омода намуд, зеро он мустақиман дар масири зиёратчиён ба оромгоҳи Муҳаммад Башоро, ки чанд километр дуртар аз қалъа воқеъ аст, ҷойгир шудааст. Ҳамчунин дар шафати шимолу ғарбии он- дар маҷрои чапи Сойи Мазор ёдгории дигари бостоншиносӣ- Қӯрғони Қаландар ҷойгир аст. Якҷоя ин се ёдгорӣ як маҷмаи бостоншиносӣ ва меъмориро ташкил дода, барои ташкили саёҳати фарҳангӣ заминаи муфид фароҳам меоранд. Ҳамасола ёдгории Меъмории Мақбараи Муҳаммади Башороро сайёҳони зиёди дохиливу хориҷӣ тамошо менамоянд, аммо то кунун на ҳама меҳмонон аз мавҷудияти як ёдгории беназири дигар, чун Тали Хамтӯда иттилоъ доранд.
Имрӯз шароит фароҳам омадааст, ки тариқи воситаҳои ахбори омма аз мавҷудияти чунин ёдгориҳо ба ҳаводорони таъриху фарҳанги аҷдодӣ иттилооти бештар расонида шавад. Худи ёдгории Тали Хамтӯда бояд ба хатсайри сайёҳии фарҳангӣ ворид шавад, то ин амал ба рушди соҳаи сайёҳии мамлакат мусоидат намояд. Ворид шудани ин ёдгорӣ ба қатори дигар ёдгориҳои Долони Зарафшон-Қароқум ба феҳристи ёдгориҳои умумибашарии ЮНЕСКО дар самти ҳифз, ҳимоят ва ташвиқи мероси таърихии мамлакат метавонад боз як қадами мустаҳкам гардад.
2023-10-17 12:03:48
САНҶАРШОҲ-ЁДГОРИЕ ҲАМСАНГИ ПАНҶАКЕНТИ ҚАДИМ
Тавре ҳамагон огоҳем, бо дастгирӣ ва мусоидати бевоситаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нӯҳ ёдгории Долони Зарафшон- Қароқум ба Феҳристи мероси башарии созмони ЮНЕСКО шомил шуд, ки панҷ адади он дар ҳудуди шаҳри Панҷакент воқеъ гардидаанд.
Матлаби дуввум аз силсилаи Ёдгориҳои Феҳристи мероси башарии ЮНЕСКО дар бораи Санҷаршоҳ аст.
Соли 1947. Давлати собиқи шуравӣ нав аз даҳшатноктарин ҷанги ҷаҳонӣ раҳо шудааст. Дар яке аз рӯзҳои тобистони ин сол экспедитсияи бостоншиносии Тоҷику Рус бо сарварии шарқшиносу бостоншиноси номвари рус Александр Якубовский дар заминаи мадорики аз Кӯҳи Муғ ёфтшуда ба таҳқиқи Панҷакенти Қадим ва дигар ёдгориҳои водии Зарафшон пардохт. Ва таваҷҷӯҳи бостоншиноси он замон ҷавони рус, баъдан шарқшинос ва сиккашиноси варзидаи Шӯравӣ Олга Ивановна Смирноваро теппае дар қисмати болои деҳаи Сӯҷина, ки мардум маҳал Санҷаршоҳ ном мебурданд, ҷалб намуд.
Таҳқиқи ибтидоии ёдгорӣ маҳз ҳамон сол шурӯъ шуд ва баъдан дар солҳои гуногун бостоншиносон Абдуллоҷон Исоқов ва Юсуфшоҳ Яъқубов он ҷо муддате ҳафриёти таҳқиқотӣ-ҷустуҷӯӣ анҷом доданд.
Бо ҳамин, то ба даврони истиқлол расидани Тоҷикистон ин ёдгорӣ дигар мавриди таваҷҷӯҳи ҷиддии бостоншиносон қарор нагирифт. Зиёда аз ин як қисмати ҳудуди он солҳои панҷоҳум ва ҳафтодуми асри гузашта, ҳамвор карда, ба боғу киштзор табдил дода шуд. Маҳз ба хотири пешгирии аз байн рафтани қалъаи Санҷаршоҳ, соли 1975 бостоншинос, ҳоло академик Юсуфшоҳ Ёқубов масъалаи ҳифзи онро ба миён гузошт ва соли 1980 иҷлосияи Шӯрои Олии РСС Тоҷикистон,даъвати нўҳум барои ҳифзи ин ва дигар ёдгориҳои таърихӣ қарор ба тасвиб расонид. Таъкиди ин нукта ба он хотир аст,ки маҳз ба шарофати ин тадобир қисмати муҳими ин ёдгории нодир ҳифз шуд ва имрӯз он ба Феҳристи мероси башарии ЮНЕСКО шомил гардид.
Бо ба даст омадани истиқлол таваҷҷӯҳи Пешвои миллат, Президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, Ҳукумати мамлакат ба таърихи ғановатманди миллат, таҳқиқи ёдгориҳои таърихӣ чун василаи муҳимтарини муаррифии кишвар, ҳифзи онҳо афзуд ва дар ҳамин замина соли 2001 гурӯҳи бостоншиносони тоҷик бо роҳбарии яке аз муаллифони ин матлаб (бостоншинос, номзади илми таърих, ходими калони илмии Пажуҳишгоҳи таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи Аҳмади Дониши АМИТ Шарофиддин Қурбонов) ва ҳамтоёни олмонии онҳо бо роҳбарии шарқшинос аз Донишгоҳи Гамбурги Олмон Герд Гропп корҳои ҳафриётӣ дар қисмати ҷанубу шарқии ёдгорӣ оғоз гардида, то соли 2003 идома ёфт.
Ҳафриёти мунтазами бостоншиносӣ аз соли 2008 ин ҷониб бо роҳбарии Шарофиддин Қурбонов ва дастгирии Фонди Ҷамъияти швейтсариягӣ оид ба таҳқиқоти ёдгориҳои Авруосиё шурӯъ гардида, то имруз пайваста идома меёбад. Дар ин муддат ба ҳафриёт олимон аз Ҷамъияти швейтсариягӣ оид ба таҳқиқоти Авруосиё, як зумра бостоншиносони ҷавон, донишҷӯёни Донишкадаи омӯзгории Тоҷикистон дар шаҳри Панҷакент ҷалб шуданд. Зимнан, бархе аз онҳо дар риштаи бостоншиносӣ таъқиқоти арзишманд анҷом дода, ҳоло дар муассисаҳои илмӣ- таҳқиқотӣ ва муассисаҳои олии таълимӣ фаъолият доранд. Ҳамин тавр метавон гуфт, ки ёдгории Санҷаршоҳ чун Панҷакенти Қадим ба як мактаби бостоншиносӣ ҷиҳати омода намудани мутахассиони маҳаллӣ табдил ёфтааст.
Ва маҳз натиҷаи ҳамин пажӯҳишҳо оид ба пайдоиш ва аҳамияти шаҳр- қалъаи Санҷаршоҳ дар илми бостоншиносӣ барои ба Феҳристи мероси башарии созмони ЮНЕСКО шомил намудани ин ёдгории нодири асрҳои 5-8-и милод заминаи боэътимод гузошт.
Таҳқиқотҳо собит намуданд, ки Санҷаршоҳ яке аз шаҳракҳои шарқии Суғди асримиёнагӣ - асрҳои 5-8 ва 9-и милодӣ буда, 5,5 гектар масоҳат дошта, то имрӯз қисматҳои асосии он – шаҳристон, кӯҳандиз ва бурҷи муҳофизатӣ мавриди таҳқиқ қарор гирифтанд.
Дар натиҷаи ҳафриёт дар қисматҳои гуногуни шаҳраки Санҷаршоҳ дар ҳашт бахши бостоншиносӣ ва хандақҳои таҳқиқотӣ ёдгориҳои зиёде ба даст омаданд. Аз ҷумлаи онҳо бурҷи муҳофизатии мудаввар мебошад, ки он дар қисмати шимолу ғарбии ёдгорӣ ҷойгир буда, соли 2008 бори нахуст аз ҷониби бостоншиносон аз зери хок озод карда шуд. Дар рафти ҳафриёт аз он маводҳои зиёди бостоншиносӣ ба даст омаданд, ки муҳимтарини онҳо дастхати арабӣ ва куртачаи кӯдакона мебошанд. Ҳафриёти соли 2011 дар доманаи шимолии бурҷ нишон дод, ки иншоотҳои нахустини он мутаалиқи асрҳои 5-6 милодӣ будаанд.
Дар натиҷаи ҳафриёт сафолпораҳои бисёре ёфт шуданд ва онҳо исботи онанд, ки дар ин ҳуҷраҳо бошандагони қалъа дар охири асри 5 ва аввали асри 6 муддате зиндагонӣ кардаанд .
Сафолпораҳои зикршуда аз рӯи таҳқиқ ва даврабандии зарфҳои сафолини Панҷакенти қадим, ки аз тарафи шодравон, доктори илмҳои таърих Борис Илич Маршак исбот гардидаанд, ба асри 5-и милод ё баъдтар аз он тааллуқ доранд. Метавон бо итминони комил тазаккур дод, ки бурҷи мазкур қабл аз кӯҳандиз сохта шудааст. Дар ҳамин ҳуҷраҳо нодиртарин бозёфти қалъаи Санҷаршоҳ- се дастхати арабии асрҳои 8-9, ба даст омад.
Зимнан, дар Осиёи Миёна, то имрӯз фақат як варақ дастхати ҳамин аср дар Қалъаи Муғи ноҳияи Айнӣ ёфт шуда, онро соли 1933, шарқшиноси маъруф, профессори Донишгоҳи Санкт-Петербург Александр Фрейман таҳқиқ карда буд. Дастхати ёфтшудаи Қалъаи Муғ дар байни ҳуҷҷатҳои бойгонии Деваштич пайдо гардида, чун аксари ҳуҷҷатҳои давраи паҳншавии дини ислом бо калимаи «Бисмиллоҳирраҳмонир-раҳим» оғоз гардидааст. Он аз 13 сатр иборат буда, бо хати кӯфии тезнавис навишта шудааст. Дастхатҳо мавриди омӯзиши хатшиносони АМИ Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор гирифтанд. Онҳо дар варақаҳои алоҳидаи аз пӯсти ҳайвонот омодашуда навишта, калимаҳои «Тавҳид», «Аллоҳу Халид», «Ал-Ҳақ», «Ал-Азим» хонда мешаванд. Дар дастхати дуюм номи «Масъуд» дучор мешавад ва шояд ин ҳуҷҷат мактуби сиёсие бошад.
Хати ҳуҷҷати дар Санҷаршоҳ ёфтшуда, ба хати мактуби бойгонии ихшиди Панҷекат Деваштич монандӣ дорад ва олимон онро ҳамсол медонанд. Ин ҳуҷҷат на танҳо барои Осиёи Миёна, балки барои тамоми олами ислом, яке аз қадимтарин бозёфтҳои хаттӣ ба шумор меравад ва дар илми бостоншиносии ҷаҳони аҳамияти хосро молик аст.
Боиси ифтихор аст, ки ҳамин гуна ҳуҷҷати нодир ва қиматбаҳо маҳз дар кишвари бостонии тоҷикон ёфт шудааст. Он барои омӯзиши таърихи миллати тоҷик дар давраҳои аввали паҳншавии дини ислом ва таърихи дини ислом ва алоқаҳои фарҳангии мардуми мо бо дигар мамолики мусулмонии асри 8 –и милодӣ маълумоти гаронбаҳо медиҳад.
Дар қисмати ҷанубу шарқии шаҳристони Санҷаршоҳ , ки солҳои 2001-2003 ва 2011-2015 мавриди таҳқиқ қарор гирифтанд, ҳуҷраҳои зиёди истиқоматӣ ва хоҷагидорӣ, хумдони сафолпазӣ, намунаҳои кардакории рӯйи чӯб ( дар чӯбпораҳои сӯхта) зафрҳои зиёди сафолин ба даст омаданд, ки онҳо хоси ёдгориҳои охири асри 7 ва аввали асри 8-и милод мебошанд.
Ҳафриёти девори ҷанубии ёдгорӣ нишон дод, ки биноҳо хеле хуб, дар баъзе қисматҳо то фарши ошёнаи дуюм, боқӣ мондаанд ва аз ҳунари волои бинокорию шаҳрсозии гузаштагони мо шаҳодат медиҳанд. Дар қисмати ҷанубу ғарбии шаҳристон ҳуҷраҳои хоҷагидорӣ ва дуввумин хумдони сафолпазӣ, сиккаҳои зиёд пайдо гардид, ки онҳо низ далели боризи рушди ҳунармандӣ дар ин шаҳр- қалъа мебошад. Дарёфт шудани 5 пораи оинаи биринҷӣ, ки аз шоҳаншоҳии Тани Чин ба инҷо ворид шудааст, аз равобити тиҷорати сокинони шаҳрак бо дигар шаҳрҳои атрофу акноф дарак медиҳад.
Муҳимтарин бозёфт дар ин ёдгорӣ бурҷи мудаввар дар қисмати шимолу шарқии шаҳристон аст ва он аз соли 2015 инҷониб ҳафриёт шуда, ду давраи сохтмониро дар бар мегиранд. Давраи аввал ба охири асри 7 ва аввали асри 8, давраи дуввум бошад ба асри 9 мутаалиқ аст. Натиҷаҳои ҳафриёт дар ин мавзеъи ёдгорӣ нишон доданд, ки дар давраи сохтмонии аввал, яъне нимаи аввали асри 8-и милод ин ҷо як қасри боҳашамате бунёд ёфта буд ва дар нимаи дуюми аср, дар натиҷаи сӯхтори шадид хароб гаштааст. Далели ин ёфт шудани чӯбпораҳои зиёди сӯхта аст, ки аксарашон кандакорӣ шудаанд. Дар кандакориҳои рӯйи чӯб нақшҳои наботӣ, ҳандасӣ ва бузҳои кӯҳи хуб таҷассум ёфтаанд, ки намунаи онҳоро дар кандакориҳои Панҷакенти қадиму Қалъаи Ҳисорак(н.Кӯҳистони Масчоҳ) ва қасри афшинҳои Истаравшан – Қаҳ-қаҳа (н. Шаҳристон) пайдо кардан мумкин аст. Ин далели мӯътамади робитаи шаҳраки Санҷаршоҳ бо дигар шаҳрҳои нимаи аввали асри 8-и милод мебошад.
Ҳамчунин солҳои 2016-2023 аз ҳуҷраҳои гуногуни қаср пораҳои деворнигораҳо пайдо гардиданд. Ин деворнигораҳо, деворҳои ғафс, ҳуҷраҳои барҳаво, гузаргоҳҳо ва долонҳои васеъ низ аз санъати волои меъморӣ ва ҳунари устоҳои чирадасти он, шаҳомати ин қаср дарак медиҳад. Эҳимоли зиёд меравад, ки қаср солҳои 740-ум сохта, дар сӯхтори азими солҳои 770-780 хароб гардидааст. Ҳафриёти минбаъда ба мо хулосаҳои ниҳоиро бо далоили нав фароҳам хоҳанд овард.
Маҳз нодирияти ин шаҳрак, маводи пурқимати ёфтшуда , мавқеи он дар илми бостоншиносии тоҷик ва минтақа имкон дод, ин ёдгорӣ дар қатори 9 ёдгории Ҷумҳурии Тоҷикистон ба номинаи ёдгориҳои ЮНЕСКО таҳти унвони «Роҳи Абрешим: Долони Зарафшон-Қароқум» шомил гардад.
Тадқиқоти минбаъдаи ёдгории асримиёнагии барвақтии Санҷаршоҳ барои дарки маданияти моддӣ, воқеаҳои ибтидои асри 8 ва баъдина метавонад боз ҳам далоили зиёдеро ба бостоншиносону муаррихон ва таҳқиқгарони маданияти ғанию рангини Суғдзамин фаро орад.
Ба Феҳристи мероси башарии ЮНЕСКО ворид гардидани ин ёдгории нодир масъулияти моро ҷиҳати ҳифзу нигоҳдории он барои ояндагон, ба ҷаҳониён, хоса ба сайёҳон муаррифӣ намудани ин шаҳр – қалъа бештар мегардонад. Дар ин роҳ қадами нахустин гузошта шуд ва бо дастгирии Вазорати фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон боқимондаҳои хонаҳои маскунии қалъаи Санҷаршоҳ соли равон болопӯш гардид. Умедворем, ки ин иқдоми шоиста минбаъд низ идома хоҳад ёфт.
Ва ниҳоят дар бораи номи ин ёдгории нодир. «Санҷаршоҳ» ё «Санҷартеппа» аз тарафи бошандагони имрӯзаи маҳал номгузорӣ шудааст ва он ба номи Султон Санҷар - Муиззиддин Абуҳорис Аҳмад ибни Маликшоҳи Салҷуқӣ (давраи ҳукмрониаш 1118-1157) робитае надорад. Таҳқиқи ин номвожа низ кори ояндаи олимони таърихи забон аст.
Шарофиддин Қурбонов,
бостоншинос, номзади илми таърих
Бобо Солеҳзода - рӯзноманигор.
2023-09-21 09:39:47
«ПОМПЕЙИ ОСИЁИ МИЁНА» МИЛЛАТРО МУАРРИФӢ МЕКУНАД
Бо роҳнамоӣ ва ҳидоятҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои ҳифз ва муаррифии ёдгориҳои беназири таърихию фарҳангии кишвар ба ҷаҳониён дар даврони истиқлол корҳои зиёде анҷом дода мешавад.
17 сентябр зимни ҷаласаи 45-уми Кумитаи байниҳукуматӣ оид ба ҳифзи мероси моддии фарҳангии ЮНЕСКО, ки дар шаҳри Риёзи Арабистони Саудӣ баргузор шуд, ёдгории фарҳангии умумиҷаҳонии фаромилии Роҳҳои Абрешим: «Зарафшон-Қароқум» (ёдгориҳои Панҷакенти қадим, шаҳраки Санҷаршоҳ, қалъаи Ҳисорак, Гардани Ҳисор, Қалъаи Муғ, Қалъаи Қум, Тали Хамтуда, низоми обёрикунии Тоқсанкорез, Оромгоҳи Хоҷа Муҳаммад Башоро) ба Феҳристи мероси умумиҷаҳонии ЮНЕСКО ворид гардид.
Дар саҳифа ва сомонаи мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатии шаҳри Панҷакент дар бораи панҷ ёдгории таърихии шаҳр , ки ба ин Феҳрист шомил шудаанд, мақолаҳо нашр карда мешаванд
Ҳоло матлаби нахустин дар бораи Панҷакенти қадим.
Харобаҳои яке аз шаҳрҳои қадимии сарзамини тоҷикон - Панҷакенти қадими асрҳои V-VIII бо бозёфтҳои нодир ва гаронбаҳои таърихию фарҳангии худ кайҳост, ки маълуму машҳури ҷаҳон гаштааст.
Бозёфти бойгонии нодири ҳокими охирини Панҷакенти қадим - Деваштич аз қалъаи кӯҳи Муғ баҳори соли 1932 аз тарафи чӯпонҳо Ҷӯра Мирзоалӣ, Аюб Маллазода ва Баҳридин Соҳибзода аз деҳаи Хайрободи ноҳияи Айнӣ сабаб шуд барои омӯзиши ин шаҳри қадим. Пас аз омӯзиш шарқшиносон, мардумшиносон ва бостоншиносон ба ҳафриёти Панҷакенти қадим оғоз намуданд. Тирамоҳи соли 1932 бо ташаббуси собиқ котиби якуми комитети партиявии ноҳия Абдуҳамид Пӯлодӣ бойгонии нодири бозёфтшуда ба базаи тоҷикистонии Академияи фанҳои ИҶШС барои омӯзиш супурда мешавад.
Комитети Марказии ПК Тоҷикистон аз 14-уми октябри соли 1933 қарор қабул намуд, ки бо сардории профессор Фрейман ва иштироки муҳаққиқон В.Воробёв, А.Василев барои ҳафриёти қалъаи кӯҳи Муғ экспедитсияи бостоншиносӣ - таҳқиқотӣ ташкил карда шавад. Худи ҳамин сол кор оғоз ёфт. Дар натиҷаи таҳқиқоти кӯтоҳмуддат зиёда аз 400 адад ашёи фарҳангӣ ҷамъоварӣ гардид, ки аз онҳо 6 ададро тангаҳои суғдӣ ва 82 ададро хуҷҷатҳои дастнавис дар рӯи қоғаз, чарм ва чӯб сабтшуда ташкил медоданд.
Дар асоси омӯзиши бозёфтҳои нодири қалъаи кӯҳи Муғ, соли 1946 бо ташаббуси котиби якуми Кумитаи Марказии Ҳизби Коммунистии Тоҷикистон Бобоҷон Ғафуров, бо роҳбарии шарқшинос, аъзо- корреспонденти АФ ИҶШС, академики Академияи фанҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон А.Якубовский экспедитсияи бостоншиносии Тоҷику Суғд ташкил карда шуд.
Ин экспедитсия аз соли 1946 то имрӯз ба ҳафриёт ва омӯзиши Панҷакенти ќадим машғул аст. Ба ҳайати он олимони намоён М.Даяконов, А.Белиниский, А.Тереножкин, И.Бенкович, меъмор В.Воронина, сиккашинос О.Смирнова, бостоншиносон А.Манделштам, Б.Ставиский, О.Болшаков, В.Лившис, В.Луконин, Е.Зеймал, Б.Маршак, В.Распопова, В.Шкода ва дигарон дохил шуда, дар солҳои гуногун таҳқиқотҳои илмӣ гузарониданд. Як гурӯҳ олимони тоҷик ба мисли Н.Неъматов, А.Ҷалилов, А.Исоқов, Ю.Ёқубов, С.Пӯлодов, Т.Отахонов, X.Муҳиддинов, С.Марофиев, Д.Абдуллоев, А.Раззоқов. С.Бобомуллоев, У.Эшонкулов, Ш.Қурбонов дар ҳайати ин экспедитсия ба таҳқиқоти илмию бостоншиносӣ машғул шуданд.
Зиёда аз 76 сол аст, ки бостоншиносон дар харобаҳои Панҷакенти қадим ҳафриёт мебаранд. Дар ин муддат Панҷакент ба яке аз марказҳои калонтарини омӯзиши бостоншиносии Осиёи Миёна ва ҷаҳон табдил ёфт. Ҳоло онро олимон «Ганҷинаи таърихи тоҷик» ва ба тариқи рамз «Помпеи Осиёи Миёна», «Флоренсияи хурди Шарқ» меноманд. Дар ҳақиқат, ин мавзеъ шоистаи ин номҳои ифтихорӣ мебошад. Ҳоло дар бораи Панҷакенти қадим садҳо асарҳои илмӣ навишта шудаанд, ки оиди таърихи пайдоиши шаҳри қадима ва харобшавии он маълумоти дақиқ медињанд.
Панҷакенти қадими асрҳои V-VIII дар Осиёи Миёна ягона шаҳри пеш аз истилои араб мебошад, ки нисфи ҳиссаи кофташудаи он аллакай дар бораи сохти шаҳрҳои ибтидои асримиёнагӣ маълумоти пурра медиҳад.
То солҳои охир дар адабиёти таърихӣ ақидае роиҷ буд, ки шаҳрҳои мусулмонӣ аз се қисм (куҳандиз, шаҳристон ва работ) ва пеш аз ислом аз ду қисм (куҳандиз ва шаҳристон) иборатанд. Таҳқиқоти Панҷакенти қадим ин фикрро рад кард ва исбот намуд, ки қисми сеюми шаҳр – работ, ҳанӯз дар замони пеш аз истилои араб ба вуҷуд омада будааст.
Дар асоси бозёфтҳо исбот гардид, ки шаҳри пешазисломӣ аз чор қисм: куҳандиз-ҷои шоҳнишин ва қасри ӯ, шаҳристон-ҷои шаҳриён, ашрофон, рӯҳониён, тоҷирон ва ҳунармандон, работ - қисми берун аз девори шаҳристон ва қабристон иборат будааст. Қабристонҳои пешазисломии Осиёи Миёна ба монанди як деҳа иборат аз дахмаҳои зиёде буданд.
Тибқи сарчашмаҳои хаттӣ дар куҳандиз-қасри шоҳ, хонаҳои истиқоматии хешон ва наздикони шоҳ, дабистон барои кӯдакони шоҳ ва сарватмандон, зиндон, дидбонгоҳ, биноҳои зист ҷойгир буданд. Ҳафриёти куҳандизи Панҷакенти қадим ин ахбори сарчашмаҳои хаттиро пурра тасдиқ намуд. Аз қасри шоҳ ёфтани алифбои суғдӣ ва арабӣ исботи ин фикрҳо аст.
Ба шарофати ҳафриёти Панҷакенти қадим мо дар бораи мавҷуд будани ду ибодатгоҳи дини зардуштӣ бо ҳавлиҳои дохилӣ ва берунӣ дар маркази шаҳристон, бозори шаҳрӣ, ҳашт кӯча ва даҳ паскӯча, роҳрав, маҳалҳои зист, хонаҳои давлатмандон, миёнаҳолон, камбағалон, дӯконҳои савдо, заргарӣ, оҳангарӣ, бофандагӣ ва ғайра маълумоти зиёди илмӣ пайдо кардем. Маълум гардид, ки аксари биноҳои шаҳристон дуошёна ва ҳатто сеошёна буда, аз хишти хом ва похса сохта шудаанд.
Панҷакенти қадим дар таърихи омӯзиши меъмории халқи тоҷик бозёфтҳои зиёд дохил кард. Дар асоси ин бозёфтҳо исбот шуд, ки биноҳо дар аввали асрҳои миёна дуошёна, сеошёна, балкондор, гунбазпӯш, тоқпӯш ва равоқпӯш будаанд. Ҳатто ақидае буд, ки гунбазро гӯё ба Осиёи Миёна арабҳо оварда бошанд. Бозёфтҳои меъмории Панҷакент, Бунҷакат, Кофирқалъа ин ақидаро рад намуданд.
Дигар навигарие, ки Панҷакенти қадим ба таърихи Осиёи Миёна дохил кардааст, сиккашиносии суғдӣ мебошад. Дар асоси бозёфти тангаҳо сиккашиносон таърихи сикка задани онҳо, робитаҳои маданию савдоии дохили шаҳр, байни вилоятҳои Суғд ва Осиёи Миёнаро муайян намудаанд. Ғайр аз тангаҳое, ки дар шаҳр сикка зада мешуданд, боз тангаҳои шоҳони Суғд, Бухоро, Истаравшан, Фарғона, Чоч ва ғайра ба даст омаданд, ки шоҳиди савдои васеи дохилӣ ва хориҷии Панҷакенти қадим мебошад.
Бозёфти деворнигораҳои зиёд номи Панҷакенти қадимро дар ҷаҳон машҳур кардааст. Бостоншиносон дар бисёр биноҳои истиқоматӣ ва динии шаҳристон асарҳои барҷастаи рассомони Суғдро ёфтанд. Дар байни онҳо лавҳаҳои ҷангии зиёде монанди набарди Рустам бо аждаҳо, ҷангҳои тан ба тан, шамшерзанӣ, найзазанӣ, ҷангҳои саворагон, муҳосираи кӯшк ва ғайра ба назар мерасанд. Деворнигораҳои Варахша, Афросиёб ва Бунҷакат нишон медиҳанд, ки Фирдавсии бузург «Шоҳнома»-и худро дар асоси афсонаю ривоятҳо, расму оинҳо ва падидаҳои таърихии гузаштагони мо- суғдҳо, бохтариҳо, портҳо, хоразмиён, яъне орённажодони Хуросони Бузург навиштааст. Дар деворнигораҳо акси худоёни зиёде ба назар мерасад. Маълум аст, ки дар он давра дар байни суғдҳо парастиши худоёни зиёд расм буд. Махсусан, худоёни офтоб, моҳтоб ва ҳафт сайёра шӯҳрат доштанд. Беҳуда нест, ки 7 рӯзи ҳафтаи суғд ба 7 сайёра бахшида шудааст.
Расмҳои рӯи девори Панҷакенти қадим нишон медиҳанд, ки суғдҳо худозани ҳосилот бо номи Нанайна ё Анохито, худои ҷанг - Баҳром ва худои бузургтарине ба монанди Аҳурамазда доштаанд. Дар байни суғдҳо парастиши ҳайкалчаҳои худоён роиҷ буд, ки дар сарчашмаҳо бо номи санъатпарастӣ ё бутпарастӣ машҳур аст. Ҳафриёти даҳсолаҳои охири шаҳристон нишон доданд, ки ҷараёнҳои мухталифи диниву мазҳабии зардуштия, монавия, будоия, масеҳия арзи вуҷуд доштаанд.
Панҷакенти ќадим яке аз сарчашмаҳои кашфнашудаи забони суѓдї мебошад. Соли 1964 бостоншиноси тоҷик А.Исоқов аз куњандизи шоҳи Панҷакент порчаи сафолеро дарёфт намуд, ки дар рӯи он алифбои забони суғдӣ сабт шуда буд. Чанд сол пас матни калони дини насрониро ба забони суғдӣ пайдо карданд. Чунин осори хаттӣ ҳар сол дар рўи сафолпораҳо, сангпораҳо ва устухонҳо пайдо мешаванд, ки хазинаи забони суғдиро ғанӣ мегардонанд. Ҳатто дар рӯи як сафолпора бо ҳурофоти суғдӣ ва ранги сиёҳ номи шоҳи охирини Панҷакент бо як калима - «Деваштич» сабт шудааст.
Бостоншиносон А.Беленитский, В.Располова, Б.Маршак менависанд, ки номи Суғд аввалин бор дар навиштаҷоти хати мехи «шоҳи шоҳон»- Дорои Кабир (асри VI) ҳангоми номбар кардани халқҳои зердасташ ёдовар мешавад. Дар бораи суғдиён Ҳеродот низ маълумот медиҳад.
Ин ном дар бисёр ҳуҷҷатҳо ва асарҳои таърихи номбар гаштааст. Муаррих В.Томашек тахмин карда, ки вожаи «суғд» аз «Рахшидан», «Сӯхтан» гирифта шудааст. Дар луғатҳои тафсирии форсӣ - тоҷикӣ онро чун «пастие, ки дар он об ҷамъ мешавад» шарҳ додаанд.
Сарчашмаҳои арабӣ ва форсӣ - тоҷикӣ шаҳодат медиҳанд, ки Суғд бо маънои васеаш водии Зарафшон ва Қашқадарёро дар бар мегирифт. Аз рӯи маълумоти таърихшиносон ва бостоншиносон В.Шишкин, Н.Неъматов, Б.Литвинский, С.Толстов, Е.Неразик маълум гардид, ки дар асрҳои VI-VIII ҳудуди давлати Суғд қариб аз 10 рустои мустақил бо номҳои Маймурғ, Кеш (Шаҳрисабз), Нахшаб (Қаршї), Бухоро, Варахша, Пайканд, Кӯшония, Иштихон, Панҷакент иборат буда, ҳамаи онҳо тобеи маркази давлати Суғд - Самарқанд будаанд.
«Дар ноҳияи ҷанубии Зарафшон ғайр аз Самарқанд шаҳрҳои калон набуданд, масҷиди ҷомеъ фақат дар шаҳри Панҷакент мавҷуд буд. Дар атрофи шаҳр дарахтони мевадори бисёре ба чашм менамуданд, қисми зиёди онҳоро чормағз ва бодом ташкил мекард», - чунин навишта буд дар бораи Панҷакент - географи бузурги асри X. Муқаддасӣ. Ин ахбори таърихӣ ба Панҷакенти асрҳои X-XI мансуб буда, ба давраи салтанати Сомониён мувофиқ аст.
Пас аз истилои араб сокинони Панҷакенти қадим дар масофаи 4 километр шимолу - шарқии шаҳри имрӯза, дар баландии соҳили чапи дарёи Зарафшон маскан гирифта, шаҳре бино карданд. Ин шаҳр дар таърих бо номи Панҷакенти кӯҳна машҳур буд, ки онро Панҷакенти сеюм мешуморем ва он ба асрҳои X-XI мансуб аст.
Панҷакенти ќадим шояд ягона ёдгории таърихии мамлакат аст, ки беш аз 77 сол боз пайваста таҳқиқ мешавад. Ҳар сол дар фасли тобистон бостоншиносони Тоҷикистон ва Русия ин ҷо ҳафриёт мегузаронанд. Нишони ин робитаи қавии илмӣ марқади яке аз муҳаққиқони намоёни Панҷакенти қадим, бостоншиноси варзида Борис Маршак аст, ки тибқи васияташ ин ҷост. Марҳум соли 2006 ҳангоми ҳафриёт дар Панҷакенти қадим вафот карда буд.
Панҷакенти қадим ҳанӯз соли 1979 мамнӯъгоҳи таърихї - фарҳангӣ эълон шуда, дар ин замина ҷиҳати ҳифзи ёдгориҳои он баъзе корҳо анҷом ёфтанд.
Он на як ёдгории таърихї, балки як шаҳрест, ки тавассути заҳматҳои зиёди бостоншиносон кашф шудааст.
Ҳамасола ҳазорон нафар сайёҳон аз Панҷакенти қадим - «Помпейи шарқ», осорхонаи назди ёдгорӣ, Осорхонаи миллӣ дар пойтахт ва ҳам Эрмитажи Санкт - Петербург, ки барои Панҷакенти қадим толори махсус ҷудо кардаанд, боздид мекунанд ва ба ин васила номи тоҷику Тоҷикистонро ба ақсои олам мебаранд.
Ҳоло бошад, бо дастгирии Ҳукумати мамлакат ва сармоягузории шарикони рушд лоиҳаи ҳифз ва барқарорсозии ин ёдгории беназири таърихи миллат мавриди иҷро қарор дорад. Ба Феҳристи фарҳанги умумиҷаҳонии ЮНЕСКО шомил шудани ин ёдгории нодир худ далели муътамади таваҷҷӯҳи Пешвои муаззами миллат ба таърих, арҷгузорӣ ва муаррифии он барои ҷаҳониён мебошад.
Исматулло Раҳматуллоев,
номзади илми таърих
Бобо Солеҳзода,
рӯзноманигор
